Het Franse archiefwezen:
deconcentratie en decentralisatie
er voor een bepaald fonds een inventaris gemaakt.
Tegenwoordig is zo'n 'inventaris' nog slechts een
specificatielijst. Men is momenteel bezig een kris
kras index op de contemporaine archieven te maken
op basis van de 'bordereaux'.6 Het is dus erg belang
rijk dat deze 'bordereaux' van een goede kwaliteit
zijn, hetgeen nogmaals het belang van de missionai-
res' onderstreept.
Inventarissen worden in Frankrijk zelden gepubli
ceerd. Is dit echter toch het geval, dan dient de be
treffende archiefdienst eerst toestemming te ver-
kijgen van de 'Direction des Archives', waar de in
ventaris wordt beoordeeld op archiefschema en
beschrijvingsniveau. Dit geldt voor inventarissen
van alle archiefdiensten in Frankrijk, zowel die van
de Staat, als die van de departementen en die van de
communes.
Sommige landen kennen openbaarmaking van hun
archieven na een bepaalde periode. Andere landen
hanteren daarvoor het criterium of deze archieven
zijn overgebracht naar een openbare archiefbewaar
plaats. Nederland kent een gemengd systeem;
Frankrijk behoort echter tot de eerste groep: archief
bescheiden zijn er openbaar na 30 jaar, na 60 jaar
(staatsveiligheid, economische belangen van der
den) of pas na 150 jaar (medische dossiers van indi
viduen), ongeacht de plaats waar zij zich bevinden.
Dit betekent dat sommige archieven er openbaar
zijn, maar nog niet overgebracht en andersom. De
openbare archiefdepots in Frankrijk herbergen vele
kilometers ongeschoond archief. Een excursie naar
het departementaal archief in Dijon toonde ons een
oude fabriekshal die was ingericht als depot voor en
kele kilometers twintigste-eeuwse archiefbeschei
den.
Een typisch Frans verschijnsel is de zelfstandigheid
van het archief van het ministerie van Buitenlandse
Zaken7 en dat van het ministerie van Defensie. Zij
vallen wel onder de 'Direction des Archives waar
het hun archieven betreft en moeten zich ook hou
den aan de Archiefwet van 1979, maar zij vallen niet
onder de 'Archives Nationales'. Een eye-opener was
het gastvrij onthaal in de archieven van de 'services
historiques des armées', die gevestigd zijn in het
middeleeuwse kasteel van Vincennes. Het ministe
rie van Marine heeft in de negentiende eeuw al haar
koloniale oorlogen nauwkeurig gedocumenteerd.
Dit archief beheert ook de originele kaarten die de
voc in de zeventiende en achttiende eeuw van haar
handelsgebied liet maken. Napoleon heeft deze des
tijds naar Parijs laten overbrengen.
Het trof dat de stage dit keer in verkiezingstijd werd
gehouden. Al wandelend over het uitgebreide ter
rein van de 'Archives Nationales' in de Marais te Pa
rijs (d.m.v. een pasje hadden de stagiaires er overal
toegang) kon men de dag na de verkiezing van
Chirac reeds de overbrenging van het archief van
Mitterand (2 km over 14 jaar) in volle gang zien.
In de jaren '80 is in Frankrijk een deconcentratie
van de overheidsadministratie ingezet. Naast de 'Ar
chives Nationales' te Parijs zijn er vier andere cen
trale depots bijgekomen voor de opslag, conserve
ring en beschikbaarstelling van de Franse overheids
archieven. Het idee was oorspronkelijk Frankrijk
administratief in vier districten te delen (vandaar
ook de vier 'inspecteurs-généraux') met elk een cen
traal depot voor de archieven van de Staat. De be
doeling was om zo de 'Archives Nationales te Parijs
(momenteel 150 km archiefbescheiden) te ontlas
ten. De 'Direction des Archives' beheert nu via de
verschillende depots zo'n 400 km archieven.
De 'Archives Nationales' heeft in 1988 een nieuwe
publiekshal gekregen: caran.8 Tegelijk is een geau
tomatiseerd aanvraagsysteem geïntroduceerd. Het
registreert alle zoekhandehngen en kan een over
zicht geven van de mate van raadpleging van be
paalde fondsen. Het is echter erg langzaam en ver
schaft de onderzoekers veel ergernis. De toewijding
van het dienstverlenend personeel maakt echter
veel goed.
Naast de 'Archives Nationales' (met haar verschil
lende secties en diensten) zijn de archiefdepots van
de Staat de volgende:
Fontainebleau-, Centre des archives contemporai-
[158]
nes (sinds 1970). Dit depot is oorspronkelijk op
gezet als tussendepot ('préarchivage') voor de 'Ar
chives Nationales' voor de archieven van na 1940
(160 km). Onderzoekers kunnen deze stukken op
vragen in Parijs, waar ze dan de volgende dag be
schikbaar zijn. De bedoeling was dat de bescheiden
t.z.t. naar Parijs zouden worden overgebracht. Er is
echter een verbod van kracht op de uitbreiding van
overheidsgebouwen in Parijs. Inmiddels groeit de
verwachting dat Fontainebleau zal verzelfstandigen
tot een centrum van contemporaine geschiedenis.
Studiezaalfaciliteiten zijn aanwezig, maar nog ui
terst summier. Men ontwikkelt er nu ook geauto
matiseerde zoekinstrumenten voor de contempo
raine archieven.
Aix-en-Provence\ Les archives d'Outre-Mer. Dit
archiefdepot bestaat sinds 1966 voor de archieven
van de koloniale administraties, die de Fransen bij
de dekolonisatie mee naar huis hebben genomen.
Vanaf 1987 worden daar de archieven uit Parijs van
het ministerie van koloniën bij gevoegd. Deze over
brenging is nog niet voltooid.9
In Roubaix opende eind 1993 het 'Centre des
archives du monde du travail' zijn deuren. Was het
aanvankelijk (in 1985) gepland als eerste centraal
depot van de vier districten, eind jaren 80 besloot de
minister van cultuur dat dit centrum alle Franse ar
chieven m.b.t. industrialisatie en sociale bewegin
gen zou gaan herbergen. Inmiddels worden alle ar
chieven van ondernemingen, de vakbeweging en de
pers uit de 'Archives Nationales' overgebracht naar
Roubaix, dat op een uur reizen van Parijs ligt en
waar de onderzoeksfaciliteiten aanzienlijk beter
zijn. Bij mijn bezoek aan het centrum waren de de
pots (capaciteit: 44 km) nog vrijwel leeg. Opmerke
lijk is een geheel geautomatiseerd depot voor con
tainers met semi-statische archieven. Het laat zich
nog het best vergelijken met het boekendepot van
het Centraal Boekhuis te Culemborg.
Reims-. Maison de la jwtfRépublique (vanaf 1998
ruimte voor 170 km). Dit centrum, momenteel in
aanbouw, was aanvankelijk gepland als vervanging
van het destijds als tijdelijk opgezette centrum in
Fontainebleau. Nu wordt het echter meer en meer
gezien als aanvulling en als ontlasting van de depots
in Parijs en Fontainebleau. Fontainebleau blijft in
gebruik als 'depot de préarchivage'; Reims is voor
bestemd voor de 'archives definitives'.
In Saint-Gilles-du-Gard is een apart centraal de
pot voor de moederkopieën van de microfilms.
Eigenlijk moet ook nog de 'Bibliothèque Nationale'
genoemd worden. De handschriftenafdeling ver
gaart er namelijk ook archieven: de charterverzame
ling van het kapittel van Sint Servaas te Maastricht
ligt er bijvoorbeeld opgeslagen. Bij de aankoop van
particuliere archieven is er een afspraak gemaakt
tussen de 'Archives Nationales', die zich richt op po
litici, militairen en aristocraten, en de 'Bibliothèque
Nationale', die zich specialiseert in schrijvers, com
ponisten en andere kunstenaars. De handschriften
afdeling verhuist niet naar de nieuwbouw van de
'Bibliothèque Nationale' aan de Rue Tolbiac (ge
reed 1997), maar blijft in het huidige 'Palais de Ri
chelieu' gehuisvest.
Verder hebben alle 100 Franse departementen een
archiefdepot. De zorg hiervoor is echter een kwestie
van de plaatselijke politiek. De nonchalance in eni
ge departementen van Frans-Vlaanderen voor hun
archieven is bekend, maar hier staat de 'Direction
des Archives' machteloos. Natuurlijk werden tij
dens excursies alleen de paradepaardjes van het
Franse archiefwezen getoond. Het schilderachtige
departementaal archief te Dijon (gehuisvest in het
voormalige parlement van Dijon), het gloednieuwe
Centrum te Roubaix (in het casco van een oude tex
tielfabriek) en het stads-/departementaal archief
van Parijs10 zijn alle voorbeelden van de investe-
ringsdrift van het Franse ministerie van cultuur van
de laatste jaren. In de periode 1965-1985 zijn er in
Frankrijk 60 nieuwe gebouwen voor de departe
mentale archieven verrezen.11
333 Gemeenten hebben een eigen archiefdienst; het
merendeel is van recente datum. Verscheidene ge
meente-archieven zijn gedeponeerd in de gemeen
telijke bibliotheek (Peau, Troyes). De gemeenten
zijn verplicht geld uit te trekken voor hun archie
ven. Enige opschudding ontstond in 1970 toen een
wet de communes met minder dan 2000 inwoners
(dit zijn er 31.545) verplichtte hun archieven ouder
[i59]
