2 Onder zeezaken, behandeld in boek n van de
Code de commerce, verstaan we alle geschillen inza
ke de exploitatie van schepen (overeenkomsten in
zake vervoer (cognossementen), bevrachting en
huur van schepen), verhouding tussen schipper en
schepelingen (monstering en ontslag), bodemerij
(geldlening voor de bouw van een schip), aanva
ringen (aansprakelijkheid voor schade bij aanva
ring) en averij (elke schade aan schip of lading op
een zeereis gemaakt en alle buitengewone onkos
ten gedurende de reis tot behoud van schip en la
ding gemaakt).
3 De faillissementen, ofschoon zij slechts een frac
tie van alle zaken voor een rechtbank van koophan
del uitmaakten, bezorgden de rechters veel werk.
Deze zaken waren voornamelijk van extra-judiciële
aard. De rechtbank verklaarde iemand bij vonnis in
staat van faillissement, benoemde curatoren, be
krachtigde de accoorden tussen de schuldeisers en
de curator (homologatie), nam kennis van verzet
tegen deze accoorden en behandelde cessies van
goederen door een gefailleerde.
De relatieve competentie in geschillen inzake da
den van koophandel was geregeld in artikel 420
van de Code de procédure civile. De eiser kon naar
keuze zich wenden tot de rechtbank van koophan
del in de woonplaats van de gedaagde, tot de recht
bank van koophandel in het arrondissement waar
de transactie plaats vond of tot de rechtbank van
koophandel waar de betaling plaats vond.
Bij faillissementen was de woonplaats van de ge
failleerde maatgevend.
In arrondissementen waarin geen rechtbank van
koophandel gevestigd was, oordeelden in deze za
ken de rechtbanken van eerste aanleg, die hiervoor
een afzonderlijke kamer van koophandelszaken
hadden, maar welke kamer door de professionele
rechters van de rechtbank was bezet. Hier was dus
geen sprake van lekenrechtspraak.62
Tot slot hadden de meeste rechtbanken van koop
handel ook nog een feitelijke, niet-wettelijke taak:
het adviseren van het lokale bestuur in koopmans
zaken. Zij vervulden deze functie bij gebrek aan
een plaatselijke kamer van koophandel.
3.3 Het procesrecht
De manier van procederen voor de rechtbanken
van koophandel kwam voor het grootste deel over
een met het procesrecht bij de rechtbanken van
eerste aanleg. Afwijkend hiervan waren de regels in
de Code de commerce en in de Code de procédure ci
vile, artikelen 414-442.
Hieruit noemen we enkele saillante punten:
De procedures waren veelal sterk vereenvoudigd
en aan strikte termijnen gebonden.
Bij een proces voor de rechtbanken van koop
handel mocht geen gebruik gemaakt worden van
avoué's (procureurs).63
Alle geschillen tussen compagnons werden arbi
traal afgedaan.64 De arbitrale vonnissen dienden
door de president van de rechtbank van koophan
del executoir te worden verklaard.6*
De procedure in faillissementen week sterk af
van het gewone burgerlijke proces. Deze procedure
was als volgt:
1 De gefailleerde of twee of meer schuldeisers
meldden het failliet bij de griffie van de rechtbank
van koophandel. Meestal ging dit verzoek verge
zeld met een 'bilan' of staat van de schulden en ver
mogen, waaruit de insolventie moest blijken.
2 De rechtbank sprak bij vonnis het faillissement
uit. Dit vonnis bevatte de volgende voorzieningen:
a Bericht van het faillissement aan het OM van de
rechtbank van eerste aanleg, klaarblijkelijk om te
verifiëren of zich geen strafrechtelijke handelingen
hadden voorgedaan.
b Publicatie van het vonnis in de plaatselijke cou
rant (art. 457 Code de commerce)
c Opdracht aan de vrederechter ter plaatse om de
boedel van de gefailleerde te verzegelen (art. 454
Code de commerce
d Benoeming van één der rechters binnen de be
treffende rechtbank van koophandel tot rechter
commissaris in het faillissement (art. 454 Code de
commerce)-, dit ging meestal bij toerbeurt,
e Benoeming van een agent, meestal een advocaat,
of één van de schuldeisers. Een niet-schuldeiser
mocht slechts één maal per jaar als agent in een fa.il-
[16]
lissement optreden (art. 454 en 456 Code de com
merce)
3 De agent ging nu aan de slag. Hij ontving van
de vrederechter alle boekhoudkundige bescheiden
uit de boedel, controleerde deze, verkocht eventu
eel de waren die aan bederf onderhevig zouden zijn
en trof alle onverwijlde voorzieningen ter instand
houding van de boedel.
4 Binnen veertien dagen rapporteerde hij aan de
rechter-commissaris, waarin hij melding maakte
van zijn bevindingen en handelingen. Hij gaf daar
bij een globale schatting van de opbrengsten van de
bezittingen en van de schulden. Tevens gaf hij aan
of er aanwijzingen waren dat de gefailleerde frau
duleus of zeer onzorgvuldig had gehandeld. Indien
dat het geval is werd de zaak in handen gegeven van
het om van de rechtbank van eerste aanleg, die bij
onzorgvuldigheid de zaak kon vervolgen voor de
zelfde rechtbank als zijnde correctioneel (eenvou
dige bankbreuk) of als-zijnde crimineel (hof van as
sisen) (frauduleuze bankbreuk). Er was al sprake
van eenvoudige bankbreuk wanneer de schulden
meer dan het dubbele bedroegen van de baten.
5 Er volgde dan een vergadering van crediteuren
voor de benoeming van provisionele curatoren
syndics provisoirs)
6 Deze hielden een verificatievergadering, waar
bij de vorderingen werden gecontroleerd en een de
finitieve lijst van crediteuren, met eventuele prefe
renties, werden opgemaakt {contratsd'union)
7 De provisionele curatoren streefden naar een
accoord (concordaat). Indien dat lukte, diende dat
door de rechtbank van koophandel te worden
goedgekeurd (homologatie) en het faillissement
werd opgeheven.
8 Lukte een dergelijk accoord niet, dan werden
definitieve curatoren syndicsbenoemd, belast met
de liquidatie van de boedel.
9 Indien onroerende goederen moesten worden
verkocht, werd hierover beslist door de rechtbank
van eerste aanleg.
10 Na liquidatie werden de definitieve curatoren
gedechargeerd.
4
Mogelijkheden voor onderzoek
in de archieven van de rechtbanken
van koophandel
Het historisch belang van archieven is steeds
tweeërlei. Integraal geven zij ons inzicht in de ge
schiedenis, ontwikkeling en functioneren van de
archiefvormer. Maar daarenboven kunnen de af
zonderlijke archiefbescheiden ons allerlei informa
tie verschaffen over maatschappelijke verschijnse
len en ontwikkelingen. Het archiefstuk stijgt dan
boven zijn oorspronkelijke administratieve waarde
uit en krijgt een autonome informatiewaarde.66
Zo ook kunnen we in het historisch belang van
de archieven van de rechtbanken van koophandel
een tweedeling maken. Zij geven ons allereerst in
zicht in het functioneren van deze bijzondere
rechtbanken. Is aan andere Franse rechtsfenome-
nen die uiteindelijk in ons rechtsstelsel niet zijn ge
adopteerd, zoals de vrederechter en de juryrecht
spraak, menige wetenschappelijke verhandeling
gewijd, mij is met uitzondering van de vaak sum
miere inleidingen bij de inventarissen van de ar
chieven van de rechtbanken van koophandel geen
Nederlandse monografie over deze instellingen be
kend. Dat is merkwaardig, omdat in tegenstelling
tot de figuur van de vrederechter en van de jury
rechtspraak de rechtbanken van koophandel bij de
justitiabelen zelf populair waren. Slechts de afkeer
van de juristen die de koning moesten adviseren,
tegen lekenrechtspraak en het geringe animo van
de kooplieden om ongesalarieerd naast hun handel
of bedrijf als rechter te moeten optreden, waren de
oorzaak van het verdwijnen van de rechtbanken
van koophandel. Aan de hand van de archieven
zou nagegaan kunnen worden waaruit de popula
riteit bestond, de wijze van afhandeling van de za
ken, uit welke kringen de rechters-kooplieden wer
den gerecruteerd en de wijze van rechtspreken.
Indicatief voor de bedrijvigheid in de afzonder
lijke departementen kunnen ook zijn het aantal za
ken op de rol. Het aantal zaken dat een rechtbank
van koophandel te behandelen kreeg, was in druk
ke handelssteden erg groot. In Amsterdam bedroeg
dit aantal in de periode 1811-voorjaar 1816 ruim
5000!
Voor Noord-Brabant hebben we de cijfers van
17]
