Geest uit de fles
op het gevaar dat schuilt in de vorig voorjaar door
Roskomarchiv uitgevaardigde 'Tijdelijke regeling
voor het gebruik van archiefbescheiden', waar het
de archiefinstellingen wordt toegestaan kosten in
rekening te brengen voor het opzoeken van archief
stukken. Op dit moment ontbreken nog steeds
goede hulpmiddelen voor het zoeken. Bestands
overzichten van afzonderlijke archiefinstellingen
zijn zeldzaam. Daardoor is de onderzoeker in Rus
land nog steeds afhankelijk van de archiefmede
werkers. Het zou goed zijn daarmee rekening te
houden alvorens tarieven voor dit soort van dien
sten vast te stellen. Overigens zijn lang niet alle
Russische archivarissen erg gelukkig met de inge
zette commercialisatie. Zij achten haar in strijd met
de beroepsethiek van de archivaris en zijn bang dat
zij de atmosfeer van belangeloosheid zal vernieti
gen en bovendien corruptie in de hand zal werken.
Negatief zijn ook de buitenlandse reacties op de
krachtens het bovengenoemde besluit van de Op
perste Sovjet ontstane mogelijkheid voor de ar
chieven om licenties af te geven - uiteraard tegen
forse betaling - voor het commercieel gebruik van
archiefstukken. In het al eerder geciteerde inter
view wijst Patricia Grimsted erop, dat archieven
van overheidsorganen in het Westen beschouwd
worden als openbaar cultuurbezit en dat iedere on
derzoeker het recht heeft archiefstukken gratis te
gebruiken en eventueel uit te geven. Zij betreurt
het dat de Russische archieven op deze manier pro
beren geld binnen te krijgen. Beter zou het volgens
haar zijn wanneer het schenken van bijdragen voor
culturele instellingen en projecten zouden worden
aangemoedigd door middel van fiscale maatrege
len, zoals dat ook in de vs gebeurt. Zij gaat daarbij
voorbij aan het feit dat dergelijke maatregelen al
leen mogelijk zijn in landen met een volwassen,
goed werkend belastingsysteem. Daarover hoeven
we ons echter in het Russische geval voorlopig
geen illusies te maken.
Roskomarchiv: sovjetbureau-
craten en cowboykapitalisme
Gezien de schier onoplosbare problemen die elkaar
tot overmaat van ramp ook nog eens versterken,
lijkt het voor Roskomarchiv een onmogelijke opga
ve om zich uit het moeras omhoog te werken. Alsof
de materiële moeilijkheden nog niet genoeg zijn
moet het Comité het hoofd bieden aan een niet af
latend bombardement van kritiek uit verschillende
richtingen. De indruk bestaat dat onder de intrans
igente critici met name ook enkele gefrustreerde,
min of meer naïeve ex-communisten zijn, die tot
het laatst toe hebben geloofd in de Sovjetideologie
en nu hun conceptuele ontreddering proberen te
boven te komen door een vlucht naar voren. Van
daar dat juist uit hun rijen verwijten over 'conserva
tisme en geheimzinnigdoenerij', 'avonturisme' en
'reactionair gedrag' in de richting van Roskomar
chiv worden geslingerd.
Overigens is ook de top van Roskomarchiv zich
bewust van sommige van zijn onvolkomenheden.
In plaats van te krimpen, hetgeen gezien de econo
mische situatie nodig zou zijn geweest, is Rosko
marchiv na de mislukte putsch van 1991 alleen
maar gegroeid. De Russische archiefdirectie heeft
namelijk de complete bureaucratie van het voor
malige Glavarchiv moeten overnemen dat de baas
was van het hele Sovjetarchiefwezen. Ook al zou
den die oude Sovjetambtenaren serieus hun best
doen zich aan te passen aan de moderne tijd - quod
non -, dan nog mag men niet verwachten dat ze
hun bureaucratische streken van de ene op de an
dere dag kwijt zijn. Daar komt dan natuurlijk nog
bij dat er nu gewoon veel te veel monden te vullen
zijn. Wie zich mijn verhalen uit de nadagen van de
Sovjetunie herinnert, weet dat er ook toen al diepe
onvrede was onder de archivarissen over het doen
en laten van Glavarchiv. Het ging daarbij niet al
leen over ideologische kwesties maar ook om de
centen. In feite teert Roskomarchiv, net als zijn
Sovjetvoorganger Glavarchiv, als een parasiet op de
gewone archiefinstellingen. Die worden aangesla
gen om het in veler ogen zinloze en topzware amb
tenarenapparaat in stand te houden.
Zoals ik hier boven al schreef is de stemming on
der de Russische archivarissen er een van 'redden
die zich redden kan'. Onder deze leus worden aller
lei manieren bedacht om geld te verdienen. De een
is daar natuurlijk handiger in dan de ander, terwijl
ook de omstandigheden danig kunnen verschillen.
Voor de ex-Sovjetambtenaren van Roskomarchiv is
dat te veel van het goede. Op die manier ontstaat
een onoverzichtelijke janboel waar de top geen
[36]
Alle Russische archivarissen zijn jaloers op de uit
rusting en staat van onderhoud van de voormalige
partijarchieven. Inderdaad zien deze instellingen er
luxueus uit vergeleken bij de uitgewoonde panden
waarin de gewone staatsarchieven zijn gehuisvest. De
keurig ingebonden stukken zijn liggend geborgen in
een soort containers, die speciaal voor dit doel in de
Sovjetvliegtuigindustrie zijn gefabriceerd. Het bij
zondere zit hem in het feit dat deze containers in geval
van nood snel geëvacueerd kunnen worden. Alle con
tainers worden apart afgesloten en verzegeld door de
verantwoordelijke depotbeheerder
greep meer op heeft. Voor Russische autoriteiten,
of ze nu dienen onder tsaren, secretarissen-generaal
of democratisch gekozen presidenten, is dat een
onverdraaglijke gedachte. Vandaar dat Roskomar
chiv op dit moment de teugels weer aantrekt: bui
tenlandse contacten behoren via Moskou te lopen
en contracten moeten door Moskou worden goed
gekeurd. Er is inmiddels ook een gedetailleerde ta-
rieflijst voor door archiefinstellingen te verrichten
diensten vastgesteld. De hoogte van de tarieven is
niet mis. Buitenlanders met belangstelling voor
een stuk waar veel publicitaire waarde aan wordt
toegekend moeten erop rekenen duizenden dollars
kwijt te zijn voor een kopietje. Maar ook gewone
(buitenlandse) onderzoekers zullen diep in de bui
del moeten tasten. Een microfilm die je tot voor
kort voor een tientje kon laten maken, kost nu al
zo'n honderd gulden.
Hoezeer ik ook begrip heb voor de financiële
nood van onze Russische collega's hoop ik van har
te dat buitenlandse onderzoekers eendrachtig de
Russische archieven zullen gaan boycotten. Het zal
onze Russische vrienden in de praktijk duidelijk
moeten worden dat het niet aangaat de rekening
voor de Russische armoede en achterlijkheid te
presenteren aan individuele buitenlandse onder
zoekers. Ook de Russische hoop dat grote Westerse
uitgeverijen bereid zullen zijn zakken met dollars
bij Roskomarchiv in te leveren in ruil voor 'onthul
lingen' uit de Sovjetarchieven, zal naar ik vermoed
ijdel blijken. Rusland is van een intrigerend, ge
heimzinnig 'evil empire' gedegradeerd tot een arm
en treurig ontwikkelingsland en daar hebben we er
in de wereld heel veel van. In het Westen heeft het
grote publiek, vroeger altijd goed voor flinke opla
gen wanneer het om spannende verhalen van ach
ter het ijzeren gordijn ging, inmiddels interessan
tere zaken ontdekt dan de onbegrijpelijke machi
naties van Sovjetbureaucraten.
Wat er na het spaak lopen van het huidige roofrid
derachtige beleid zal gebeuren is onduidelijk. Het
kan natuurlijk zijn dat men zelf zal inzien dat men
met het plompverloren plukken van buitenlanders
op de verkeerde weg is. Maar het is eigenlijk niet
zozeer van belang of de Russische archivarissen dat
zullen gaan inzien. Belangrijker is dat de Russische
regering beseft dat zij de plicht heeft haar archie
ven door deze moeilijke tijd te helpen. Ik weet het,
deze opmerking getuigt van een ontstellende naï-
[37]
