Archiefonderzoek in IVIoskou
Problemen en perspectieven
Stefan Creuzberger en Ruud Veltmeijer
HHCWll
tjietiHH nacnopia
Ha BXOA B HHTaJlbHblft 3aJI
/f) cv
BbiflaH TOB,
leicmop U,rA CCCj
m
Toegangspasje voorde leeszaal van het voormaligpartijarchief(links). Toe
gangspasje voor het Centrale Staatarchiefvoor het Sovjetleger. De bezitter van
het pasje is nog altijd kameraad en het jaar van uitgifte is 196(rechts)
Twee wetenschappelijk onderzoekers verbleven geruime tijd in Moskou
om er verschillende archieven te bestuderen. Hun ervaringen met de Rus
sische archiefdiensten en archivarissen hebben zij op papier gezet, niet al
leen om een beeld te geven van de enorme veranderingen die zich daar
voordoen, maar ook om toekomstige onderzoekers te wijzen op mogelijk
heden en moeilijkheden.
[188]
Toegankelijkheid
Tot voor kort was het voor buitenlandse onderzoe
kers niet mogelijk om historisch onderzoek te
doen in Russische archieven. Ook Russische we
tenschappers werden slechts bij hoge uitzondering
toegelaten. De Sovjetarchieven hadden een be
waarfunctie. In de eerste plaats hadden zij tot taak
het beheerde materiaal van de buitenwereld af te
schermen, niet om het inzichtelijk te maken. Een
enkele keer verschenen er wel bronnenpublicaties,
meestal door de archiefinstellingen zelf verzorgd.
De daarin gepubliceerde documenten waren
nauwkeurig geselecteerd op hun propagandisti
sche waarde. Zij moesten de juistheid en oprecht
heid van de Sovjetstandpunten helpen aantonen.
Inventarisnummers werden nooit gepubliceerd.
Geleidelijk komt in deze situatie wel enige ver
andering. Het grootscheepse hervormingsproces
dat op het ogenblik in de voormalige Sovjetunie
gaande is, laat het Russische archiefwereldje niet
onberoerd. Steeds meer archieven openen hun
deuren, alhoewel ze vaak nauwelijks de technische
en personele faciliteiten bezitten die noodzakelijk
zijn om bezoekers adequaat te kunnen opvangen.
De politieke omwenteling had ingrijpende gevol
gen voor de organisatiestructuur van de Russische
archieven. Met het uiteenvallen van de Sovjetunie
verloren de Unieministers hun bestaansrecht. De
onder deze ministeries ressorterende archieven zijn
nu samengevoegd met de archieven van het corres
ponderende ministerie van de Russische Federatie.
Grote personele gevolgen heeft dit reorganisatie
proces tot nu toe niet gehad. Wel sneuvelde in een
aantal gevallen de directeur van het archief van het
voormalige Unieministerie.
Nog niet onder de verantwoordelijkheid van de
Russische Federatie vallen de twee voornaamste
militaire archieven. Dat zijn het Centrale Staatsar
chief voor het Sovjetleger en het Centraal Archief
van het ministerie van Defensie. In het eerstge
noemde archief worden overwegend documenten
betreffende militaire aangelegenheden van vóór
22 juni 1941 bewaard, in het tweede archief zijn
stukken van na die datum opgeslagen. Beide ar
chieven worden beheerd door de Generale Staf van
het gos. Wanneer de Generale Staf op termijn zelf
aan de Russische Federatie ondergeschikt wordt
gemaakt, zullen daarmee ook deze archieven hun
bijzondere status kwijtraken.
De archieven van de staatsinstellingen zijn door
gaans voor onderzoekers toegankelijk. Een uitzon
dering hierop vormen de archieven van de kgb.
Die zijn nog altijd hermetisch gesloten. Even is er
sprake van geweest dat ze in maart van dit jaar ge
deeltelijk zouden worden geopend, maar het bleek
om niet meer dan een gerucht te gaan. In februari
spraken wij na afloop van een confederatie een ho
ge functionaris van de veiligheidsdienst die ons
vertelde dat het onmogelijk is de archieven nu
open te stellen. Er zijn te veel documenten met
persoonlijke gegevens over nog in leven zijnde
spionnen en v-mannen. Deze willen overal in de
wereld ongestoord van hun oude dag kunnen ge
nieten. Het gevaar is niet denkbeeldig dat onthul
lingen uit de kg B-archieven elders in de wereld
aanleiding kunnen geven tot schandalen. Overi
gens is het wel zo dat de laatste jaren zo nu en dan
tot nu toe ongepubliceerde documenten uit de
kg B-archieven in de pers verschijnen.1 En ook
wordt op dit ogenblik de laatste hand gelegd aan
een bronnenpublicatie die een breder licht moet
werpen op de rol van de veiligheidsdienst geduren
de de oorlogsjaren.
Los van de archieven van de staatsinstellingen
staan de partijarchieven, die direct na de coup, op
grond van een oekaze van Jeltsin, werden genatio
naliseerd en die op 12 oktober 1991 onder het be
heer van het Comité voor Archiefzaken van de
Russische Federatie werden geplaatst. Rudolf Ger-
manovitsj Pichoja is voorzitter van dit Comité, dat
eigenlijk als een soort ministerie voor archiefaan
gelegenheden functioneert.
Eén van de archieven waarvoor het Comité voor
Archiefzaken verantwoordelijk is, is het voormali
ge Centrale Partij archief. Hier worden partijdocu
menten van vóór 1952 bewaard. Het gaat daarbij
om protocollen van bezittingen van het Centraal
Comité en om materiaal over het Directoraat voor
Agitatie en Propaganda. Daarnaast zijn er de per
soonlijke archieven van onder meer Molotov,
Zjdanov, Mikojan, Koeznetsov, Stalin en Martov,
maar ook stukken uit de nalatenschap van niet-
[189]
