richt. Deze gaf een eerste inzicht in de variatie aan papier en categorieën stuk
ken in het archief, dat in het zo heterogene geheel voorkomt. Op basis hiervan
is een gericht vervolgonderzoek gepland.
Bijlage 2 Metingen onderzoek 1
Bepaling handvouwgetal Het handvouwgetal is het getal van het aantal vou
wen, waarbij het papier afbreekt. De onderzoekspagina's worden in de rech
terbovenhoek gevouwen. Per inventarisnummer zijn drie bladzijden onderzocht:
één van de eerste pagina's (uitgezonderd het schutblad), één in het midden en
één achterin (ook weer uitgezonderd een eventueel schutblad). Bij notariële
archieven zijn de bij een inventarisnummer opgenomen repertoires niet on
derzocht, omdat deze meestal later gevormd zijn en veelal van een afwijkende
papiersoort zijn.
De lengte van de vouwsnede dient ongeveer 3 tot 4 centimeter lang te zijn
en wordt de eerste keer tussen duim en wijsvinger aangewreven (zonder daar
bij de nagels te gebruiken). De gevouwen hoek wordt vervolgens omgeklapt
en tussen de twee genoemde vingers aangedrukt. Dit wordt herhaald tot in to
taal zes keer gevouwen is (drie maal naar voren en drie maal naar achteren).
Hierna wordt de omgevouwen hoek tussen duim en wijsvinger gehouden om
vervolgens loodrecht op de richting van de vouwsnede aan het papier te trek
ken. De trekkracht die men uitoefent, mag slechts een weinig groter zijn dan
de kracht die uitgeoefend wordt op het punt waarop men weerstand voelt.
Voor dit onderzoek definiëren wij het papier als respectievelijk goed, slecht
of brittle, wanneer het handvouwgetal de hierna omschreven waarde heeft:
Goed is wanneer geen breuk optreedt na meer dan tien vouwen
Slecht is wanneer bij zeven tot en met tien vouwen het papier breekt
Brittle is wanneer breken bij zes of minder vouwen gebeurt.
Bepaling zuurgraad De oppervlakte-pH van het papier is bepaald op drie
punten van de onderzoekpagina, te weten in de linker bovenhoek, in het mid
den (vanuit de lengte en de breedte van het blad) en in de rechter beneden
hoek. In de hoeken is het ongeveer twee centimeter vanuit de randen gebeurd.
De linker bovenhoek is gekozen om eventuele invloed van de inwerking van
licht en vervuiling mee te nemen, de rechter benedenhoek om de mogelijke in
vloed van het gebruik (ombladeren) te kunnen bepalen.
In het midden van de pagina is gemeten, omdat hier de minste beïnvloeding
door externe factoren is te verwachten. De meting is uitgevoerd met een digi
tale pH-meter (Toptronic) en een oppervlakte-electrode (Schott) volgens 'Me
ten en regelen van de pH van papier'.17 Onder de te meten pagina is een vel
siliconenpapier gelegd om eventuele invloed van onderliggende bladen uit te
sluiten. Op de meetplaats is circa 0,2 ml gedemineraliseerd water aangebracht,
waarop de pH-electrode in een standaard is geplaatst (vast houden met de hand
heeft trillingen en verplaatsing tot gevolg, wat het meetresultaat onbetrouw
baar maakt). Na tien minuten is de waarde afgelezen. Daarbij is notitie ge
maakt over de aanwezigheid van inkt op de meetplaats, dit om de mogelijke
beïnvloeding daarvan vast te kunnen stellen.
64
Beoordeling verbruining, scheurtjes en randen Van ieder inventarisnummer
als geheel is nagegaan of het papier scheurtjes vertoonde, dan wel of er reeds
stukjes afgebrokkeld waren. Van de randen van het boekblok is gecontroleerd
of deze gaaf zijn, dan wel licht of ernstig zijn aangetast. De bladen zijn beoor
deeld op het voorkomen van verbruining. Definitie:
Scheurtjes
1 geen
2 enkele
3 veel, of ontbrekende stukjes
Randen
1 recht, onaangetast
2 licht aangetast
3 zwaar aangetast
Verbruining
1 geen
2 randen
3 egaal
Temperatuur en relatieve vochtigheid Om de mogelijke invloed van de ver
schillen in de omgevingstemperatuur en relatieve vochtigheid te kunnen vast
stellen zijn deze gegevens geregistreerd met behulp van een thermohygrograaf.
Bijlage 3 Metingen onderzoek 2
Bepaling handvouwgetal Uit het eerste onderzoek is duidelijk geworden dat
er geen systematisch verschil tussen het breken van de voor-, midden- of ach
terpagina bestaat. Aangezien wel duidelijk werd dat de boekbanden zuur kar
ton bevatten, is nu als proefpagina een willekeurig blad middenin het register
gekozen om een eventuele beïnvloeding door het karton bij voorbaat uit te slui
ten. Bij het eerste onderzoek kregen wij na zes keer vouwen geregeld het ge
voel dat de hoek na één of twee keer doorvouwen wel zou breken. Besloten
is daarom om bij dit onderzoek tot 20 vouwen door te gaan.
Bepaling zuurgraad De zuurgraad is bij dit onderzoek op dezelfde manier
bepaald als bij het eerste onderzoek. Er is alleen een verandering in de duur
van de meting doorgevoerd. Bij het eerste onderzoek merkten wij dat de pH
na een paar minuten gestabiliseerd was. Volgens mededeling van de heer Porck
hadden proeven bij de kb en het Centraal Laboratorium dit bevestigd. De pH-
waarde is bij deze onderzoeken dan ook na maximaal twee minuten genoteerd.
Bepaling papiersoort Na de testfase is de papiersoort bepaald als een van de
grootheden, die informatie verschaffen over de samenstelling van het papier.
Aanvankelijk werd het aantal soorten papier op vijf a zes manieren omschre
ven, doch bij nadere beschouwing bleek een indeling in twee soorten te volstaan.
De papiersoort is bepaald door het papier tussen duim en wijsvinger te ne
men en daarmee licht over het papier te wrijven. Voelde men vezels op het pa
pier, dan is het als vezelig gedefinieerd. Verondersteld is dat dit papier lompen
65
