ker naar Fischer en die doet het allemaal anders." Zulke hele elementaire din
gen heb ik toegepast.' De vraag of Fischer net zo goed een steenfabriek zou
kunnen leiden wordt dan ook bevestigend beantwoord: 'behalve dan dat ik
het iisg ontzettend veel aardiger vind'.
Het iisg en zijn collecties1
Het iisg werd in 1935 met financiële steun van de verzekeringsmaatschappij
'De Centrale' opgericht door de grondlegger van het neha, prof. dr. N.W.
Posthumus. Hij was tijdens zijn werk voor de Economisch-Historische Biblio
theek in contact gekomen met de Rus D.B. Rjazanov, die voor het Instituut
voor Marxisme-Leninisme (iml) in Moskou bibliotheken en archieven op
kocht. Dat bracht Posthumus op het idee om ook in het westen een vergelijk
baar instituut voor sociale geschiedenis op te richten. Ook het feit dat van
wege de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland veel unieke
verzamelingen in Nederland in veiligheid werden gebracht, vergrootte de be
hoefte aan een apart instituut. Het doel van het nieuwe instituut was het be
vorderen van de kennis en studie van de nationale en internationale sociale
geschiedenis.
De huidige doelstelling van het iisg omschrijft Fischer grofweg als het ac-
quireren, beheren en ontsluiten van collecties, met een accent op het optreden
als reddingsbrigade voor bedreigde archieven. 'Deze archieven worden soms
gesloten, onder zegel, in bewaring gegeven, met de bepaling dat niemand er
bij mag, ook medewerkers van het iisg niet.' Het iisg is een instituut van de
Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, maar bibliotheek, ar
chieven en overige collecties zijn eigendom van de zelfstandige Stichting iisg,
zodat het instituut ook voor politiek gevoelige archieven een betrouwbare be
waarplaats kan zijn.
Bij de collectievorming heeft het iisg altijd vijf zwaartepunten onderscheiden:
Oost-Europa, Midden-Europa (met de nadruk op Oostenrijk, Duitsland,
Tsjecho-Slowakije), Frankrijk-Italië-Engeland, het anarchisme en internatio
nale organisaties. Recent is daar als zesde zwaartepunt Turkije aan toegevoegd.
Op deze gebieden wordt sterk in de diepte geacquireerd. In vergelijking met
de openbare archiefbewaarplaatsen kent het iisg dan ook een brede doelstel
ling; ook gedrukt materiaal en andere vormen van documentatie vallen uit
drukkelijk onder het verzamelbeleid. Zo is de collectie Midden- en Zuidameri-
kaanse tijdschriften letterlijk uniek op de wereld.
In Nederland bestaan er afspraken met de overheidsarchieven over acquisi
tie. Volgens Fischer is het niet primair van belang waar een archief terecht komt,
wel of het goed bewaard wordt en of het toegankelijk is. 'Ik denk dat er met
de generatiewisselingen veel veranderd is. Als ik hoor met hoeveel problemen
acquisitie vroeger gepaard ging, dan denk ik: dat zou voor mij geen probleem
zijn. Ik probeer collecties van de markt te halen als ze in particuliere handen
dreigen te komen, maar niet als bijvoorbeeld het ara er achter aan zit. Daar
ligt het goed. In sommige gevallen heb je natuurlijk gewoon recht op het ma
teriaal. Zo hadden we laatst iets met Simon Vinkenoog. Hij had het gemeente-
296
archief van Amsterdam gebeld dat ze zijn huis moesten komen leeghalen, ter
wijl hij zijn materiaal al in '70 of '72 verkocht had aan de Simon Vinkenoogstich
ting, waar het iisg in zit samen met het Letterkundig museum. Dat kan na
tuurlijk niet.' Bij het archief van Den Uyl, dat het iisg in 1988 wist te
verwerven, blijkt een en ander echter toch gecompliceerder te liggen. 'Als je
Den Uyl als socialist ziet, dan vind ik het iisg meer voor de hand liggen; maar
hij is ook minister-president geweest en dan ligt het voor de hand dat het ar
chief naar het ara gaat. In de praktijk levert dit nauwelijks problemen op.
Het is natuurlijk altijd leuk een archief binnen te halen, maar voor mij is dat
niet het belangrijkste. Laatst was er een grote collectie, geen archief, op de
markt, waarvan ongeveer 5% voor ons van belang was en de rest voor het ge
meentearchief van Amsterdam. Toen heb ik Wil Pieterse opgebeld en gezegd:
"zullen we het niet samen doen?". In die zin is er samenwerking.' Het iisg
kocht en koopt ook collecties. 'Dan gaat het doorgaans om buitenlandse col
lecties. Voor het Marx- en Engels-archief, dat in het organisatiearchief van
de SPD zat, is een gigantisch bedrag betaald. Maar als het iisg die archieven
had laten lopen, dan hadden ze nu, ook verkocht, in Moskou achter slot en
grendel gelegen en dan had niemand ze ooit kunnen gebruiken. In zo'n geval
is het voor mij volstrekt duidelijk wat je moet doen. In Nederland kopen we
doorgaans alleen foto's, negatieven, affiches en dergelijke. Maar-daar wil
ik best eerlijk in wezen - stel, een academisch voorbeeld, dat morgen Henriët-
te Roland Holst komt en ze zit ontzettend in geldnood en wil 20 000 gulden
voor haar archief, dan zal ik niet principieel zeggen: "sorry dat gaat niet door".'
Glasnost en openbaarheid
Merkt men op het iisg, waar toch vele relaties bestaan met Oost-Europa, nu
iets van perestroijka en glasnost'Er zijn rehabilitaties, bijvoorbeeld van Bu-
charin, er gaan archieven open. Maar het beleid is nog steeds erg restrictief,
zij het aanzienlijk vrijer dan het geweest is. Het iisg heeft vorig jaar een nieuw
contract afgesloten met het iml, waarin staat dat in beginsel alles wat in het
iml ligt voor nsG-medewerkers toegankelijk is. Als tegenprestatie mogen me
dewerkers van het iml onderzoek doen in het iisg. Verder zijn er eigenlijk wei
nig contacten met overheden, meer met de oppositie en met particulieren'.
Het denken over openbaarheid in het iisg zelf is in vergelijking met het ver
leden overigens ingrijpend veranderd. 'De door het iisg beheerde archieven
waren in beginsel niet openbaar, tenzij de onderzoeker aangaf wat hij kwam
doen. In de Archiefwet is de regeling precies andersom. Dit is nu ook volstrekt
gemeengoed bij het iisg. Het heeft wel even tijd gekost, omdat men het an
ders gewend was. De manier van denken was immers anders. Zelfs het laatste
kwaad, het afsluiten van een archief omdat iemand met een bronnenpublica
tie bezig was, is nu uitgeroeid.'
De enorme diversiteit van het materiaal levert noch inhoudelijk noch we
tenschappelijk grote problemen op. 'Er worden op het iisg razend veel talen
gesproken. Vaak kregen wij inhoudelijk goed onderlegde personen met de ar
chieven mee. Nikolajewski bijvoorbeeld kwam mee met archivalia uit kringen
van Mensjewiki en ook de biograaf van Bakounin, Max Nettlau, hebben we
297
