Gelderse domeinen
en Bourgondisch bestuur
Twee 'staten van het domein' betreffende het kwartier
van Nijmegen
J. Kuys
Bij de vestiging van het Bourgondische bestuur in Gelre vanaf 1473 lieten de
nieuwe heren onder andere voor het kwartier van Nijmegen jaarlijks 'staten
van het domein' opmaken. Zowel voor de lokale en regionale geschiedenis als
voor die van het Bourgondische bewind in Gelre als geheel zijn deze staten van
grote betekenis. Dr. J. Kuys schetst oorsprong, functie en inhoud van deze be
langrijke financiële documenten.
In het archief van de graven en hertogen van Gelre' bevindt zich een beschei
den aantal stukken uit de twee periodes van Bourgondische bezettingen van
Gelre (1473-1477 en 1481-1492). De meeste archivalia van het Bourgondische
bestuur in Gelre zijn na het vertrek van de Bourgondische ambtenaren verlo
ren gegaan. In het navolgende willen wij de aandacht vestigen op twee finan
ciële documenten uit de tijd van Karei de Stoute.2 Het betreft twee zogenaamde
'staten van het domein' betreffende het kwartier van Nijmegen over respectie
velijk de jaren 1473-1474 en 1476-1477. Ze zijn geschreven in het Frans en wor
den blijkens het opschrift op de eerste bladzijde aangeduid als estat, welk woord
in het moderne Frans als état wordt gespeld.3 Er zijn overigens ook soortge
lijke overzichten van het landsheerlijke domein in de kwartieren van Arnhem
en van Zutphen in het Hertogelijk Archief bewaard gebleven.4 De twee hier
te behandelen exemplaren betreffende het kwartier van Nijmegen moeten daar
om als voorbeeld beschouwd worden. Het historische belang van dit soort sta
ten van het domein is tweeledig: ze zijn niet alleen een belangrijke bron voor
de lokale en regionale geschiedenis, maar evenzeer voor de geschiedenis van
het Bourgondische bestuur in Gelre en van die van de Bourgondische staat als
geheel.
152
Staten van het domein
Hoewel we over een overvloedige stroom van publicaties met betrekking tot
de Bourgondische staat in al zijn facetten beschikken, bestaan er vrijwel geen
studies die licht werpen op oorsprong, functie en inhoud van deze staten van
het domein. De belangrijkste uitzondering wordt gevormd door het in 1974
verschenen artikel van Arnould, dat handelt over overzichten van de Bour
gondische financiën die in 1445 in opdracht van Filips de Goede werden op
gesteld.5 In zijn artikel beschrijft Arnould tevens de ontstaansgeschiedenis van
dit soort financiële overzichten gezien in het licht van de geschiedenis van de
Bourgondische staat. Uit zijn betoog blijkt dat deze overzichten of états eerst
en vooral waren bedoeld om de Bourgondische hertog inzicht te geven in de
toestand van zijn financiën, teneinde de balans tussen inkomsten en uitgaven
te herstellen en vervolgens te handhaven. Voor zover bekend werden in 1445
voor het eerst activiteiten ontwikkeld die erop waren gericht om een overzicht
van de financiële toestand van de Bourgondische staat samen te stellen. Er werd
toen een état générale an de financiën van Filips de Goede opgesteld. Dit alge
mene overzicht was gebaseerd op overzichten van de financiën van elk Bour
gondisch gewest afzonderlijk.6 De Gelderse staten van het domein uit de tijd
van Karei de Stoute kunnen daarom gezien in het licht van de Bourgondische
geschiedenis niet als noviteiten beschouwd worden. Ze zijn dit zeker wel ge
zien in het licht van de bestuurlijke geschiedenis van Gelre. Niet alleen door
hun vorm en inhoud, maar ook door de systematische en professionele aan
pak van het domaniale beheer die eruit spreekt.
De staten van het domein van de respectieve Gelderse kwartieren hadden
deels hetzelfde doel als de staten die in 1445 van elk Bourgondisch gewest af
zonderlijk werden opgesteld. Ze geven een overzicht van de financiële toestand
van de domeinen in een gewest, namelijk Gelre, en kunnen gediend hebben
als bouwsteen voor een état général van de financiën van Karei de Stoute. De
bevindingen van Arnould ten aanzien van de in 1445 opgestelde staten geven
in vergelijking met de hier te bespreken Gelderse staten aanleiding tot het ma
ken van enkele kanttekeningen. Zo kan op basis van het Gelderse materiaal
geconcludeerd worden dat deze staten van het domein jaarlijks werden op
gesteld, terwijl de totstandbrenging van de staten in 1445 daarentegen een een
malige onderneming was die tot doel had om de financiën van de Bourgondi
sche staat te saneren. Verder lijken de Gelderse staten van het domein eerder
een controle-instrument te zijn geweest dan een louter informatief overzicht.
Met behulp van deze Gelderse staten werd immers op de ontvangsten van de
rentmeesters toezicht gehouden, zoals hierna nog uiteen zal worden gezet.7
Men kan zich daarom afvragen of er zich een functieverandering heeft vol
trokken ten aanzien van de staten van de afzonderlijke gewesten: van infor
matief overzicht ten behoeve van de samenstelling van een état général tot in
strument om de rentmeesters te controleren. Het is ook mogelijk dat de sterk
controlerende functie van de Gelderse staten van het domein verklaard moet
worden door de omstandigheid dat het hier een recent veroverd gewest betrof,
dat door de vijandige gezindheid van de bevolking of door onduidelijkheden
over de rechten van de landsheer een strengere controle behoefde dan in ande
re Bourgondische gewesten gebruikelijk was. Dit artikel heeft niet de pretentie
153
