Maar gaat u nu op grond van dat artikel 21 aan b. en w. voorstellen de open
baarheid van het archief te beperken omdat 'het algemeen belang dit dringend
vereist'? Wat als het college nadere toelichting wenst? Geeft u uw portefeuille
houder inzage, ook als u vermoedt dat juist hij daarvan misbruik kan maken
ten nadele van een politieke tegenstander?
Er zullen collegae zijn die redeneren: een archief is openbaar en het is niet
aan mij om het doel van de raadpleging of de bedoelingen van de raadpleger te
toetsen. Zij zullen zich ook zo opstellen wanneer bijv. de met de gemeente in
strijd gewikkelde burger zijn recht zoekt te bewijzen in het archief van de ge
meente zelf. Zal de archivaris de onderzoeker ook de dossiers voorleggen
waarvan hij weet dat raadpleging het geschilpunt in het nadeel van de gemeen
te kan beslissen? De casus is niet vèr gezocht. In 1879 verloor de staat een pro
cedure over het aan de stad Kampen betwiste visrecht in de IJssel, omdat de
stad uit het archief een herstelbesluit kon produceren. In 1940 won de staat in
een soortgelijke procedure omdat zo'n herstelbesluit niet gevonden was. Maar
dat kwam vooral omdat de betreffende dossiers zich in noodberging in de kel
ders van het algemeen rijksarchief bevonden en onze collegae van toen kenne
lijk de belangenafweging ten nadele van de recht zoekende burger lieten uit
vallen. 'De toestand van de archieven van den staat beslist dan dus over de
vraag of de staat zijn procedures wint of verliest en het wordt voor den staat
verleidelijk, zijn archieven maar te laten verdwijnen', aldus het bittere com
mentaar.2
Privacybescherming achten wij archivarissen ook onze taak. Maar hoe pas
sen we dat in de praktijk toe? Aan de ene kant zijn er de praktische maatrege
len om te voorkómen dat onbevoegden kennis nemen van de informatie. Op
zichzelf een moeilijke zaak. In het afgelopen jaar moest het rijksarchief in
Noord-Brabant beleven dat Vrij Nederland publiceerde uit het gesloten
archief-De Quay. Een erkend gewetensbezwaarde was in goed vertrouwen in
gezet bij de ordening van het archief, maar bleek kopieën aan de pers te heb
ben doorgespeeld. Quis custodiet custodientes (wie bewaakt de bewakers?) -
zullen wij ons allen moeten afvragen. Maar hier ging het nog om overtreding
van een juridische norm. Een ethisch 'moeten' kan juist niet met een juridisch
'verplicht zijn' geïdentificeerd worden.
Bent u zich ervan bewust dat uzelf en uw medewerkers het risico lopen in de
archieven gegevens tegen te komen die u en zij maar liever niet weten? Het is
bon ton om te meesmuilen over de genealoog die bastaardij of strafblad van
een voorouder tracht te verdoezelen. Maar nu stuit u op het keuringsdossier
van uw vader of het strafdossier van uw schoonvader of het bijstandsdossier
van uw buurman. Wat mijnheer pastoor optekende bij zijn huisbezoeken
blijkt niet meer zomaar sociaal-historische interessante roddel over huwe
lijkstrouw in de parochie te zijn, maar betrekking te hebben op eigen vlees en
bloed. Oportet privatis utilitatibus publicas, mortalibus aeternas anteferre'
(men dient publieke boven particuliere en eeuwige boven tijdelijke belangen te
stellen) (Plinius Minor), maar dat vereist zedelijke moed en standvastigheid.
Slechts vragenderwijs heb ik u geconfronteerd met een onderwerp waarover
bij mijn weten binnen de Vereniging nimmer is gesproken: de ethiek, de code
van archivarissen. Ethische vragen doen zich in ons vak voor bij afweging van
belangen van openbaarheid en privacybescherming. Maar ook bij andere
90
Het gebouw van de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen in Haarlem in vroeger
(en stiller) jaren.
(Foto: Gemeentearchief Haarlem).
aspecten van onze taakvervulling kan men voor gewetensvragen komen. Het
gemeentearchief in Alkmaar raakte twee weken geleden in het nieuws: aan het
licht kwam dat een medewerker, bezig met de inventarisatie van de atlas, 13 te
keningen verduisterd en aan een handelaar verkocht had. Juridisch een duide
lijk geval, maar welke beslissing te nemen over de verdere carrière van de 52-
jarige medewerker? Of-ander geval-het gemeentebestuur bepaalt dat van
de vijf archivisten er ter bezuiniging één ontslagen moet worden. Hoe wordt
deze aangewezen? Neemt u de verantwoordelijkheid?
Dit waren nog gevallen waarin in het archief dezelfde ethische vragen kun
nen spelen als elders in de samenleving. Meer op de code van archivarissen toe
gesneden was het Groningse bezuinigingsvoorstel om de in het gemeentear
chief bewaarde particuliere archieven af te stoten. De gemeentearchivaris luid
de de alarmklok - daarmee de ambtelijke regels bewust (en mijns inziens te
recht) overtredend. Maar gesteld dat de gemeenteraad inderdaad tot afstoting
zou hebben besloten? Blijf je dan als archivaris op je post? Het moeilijke is dat
er voor dit soort gevallen niet één vaste regel te geven is. Ethisch verantwoord
handelen is juist daarom zo pijnlijk omdat het geen afweging vraagt tussen
goed en kwaad, maar van het ene goed met het andere. Wat wij slechts kunnen
doen is voor dit soort ethische vragen telkens weer eikaars aandacht vragen,
niet op zoek naar ketterij of om onderscheid tussen 'goede' en 'foute' archiva
rissen te maken, maar om onze eigen zedelijke moed te testen. Moge dat ons
weerbaar maken om, als het erop aankomt, een ethisch juiste keuze te doen.
Het antwoord op de vraag: quis custodiet custodientes kan slechts zijn: het
eigen geweten.
91
