B. Zakelijk gedeelte
1. heerlijkheid familie X
2. overige rechten en goederen (topografisch uitgesplitst)
II. Papieren, afkomstig van aanverwante geslachten
Aanverwant geslacht Y en daaraan verwante geslachten
A. Persoonlijk gedeelte
1. aanverwant familielid Y-l
- persoonlijk leven
- openbaar leven (uitgesplitst naar functies)
2. aanverwant familielid Y-2
etc.
B. Zakelijk gedeelte
1. buitenplaats familie Y
2. overige rechten en goederen (topografisch uitgesplitst)
III. Papieren, verzameld door het geslacht X
(hieronder de genealogica in alphabetische volgorde)
Inventarisatie van huisarchieven
Stel, dat u tot een familie van Berecuyl behoort, die al eeuwen op kasteel 'Bereklauw'
woont. Uw familie heeft het kasteel gebouwd en al die jaren in de familie gehouden. U
bent de jongste telg van dat roemrijke geslacht.
Natuurlijk is er archief gevormd! Heet dat nu een huisarchief of een familiearchief?
Stel vervolgens, dat uw beroemde familie niet zo honkvast geweest is, maar verschillen
de huizen bewoond heeft en de archieven uit die tijd heeft meegenomen en bewaard. Is
er dan sprake van een familiearchief of van een aantal (al dan niet afgedwaalde) huisar
chieven?
Stel tenslotte, dat uw overgrootvader in zijn huis een smederij, genaamd 'de hoefslag',
begonnen is, daarbij ook nog wat koeien gehouden heeft en het bedrijf van vader op
zoon overgeërfd is. Daarbij werd steeds hetzelfde huis bewoond.
Vormen de archivalia een huisarchief of een bedrijfsarchief?
Laten we voor de antwoorden op deze vragen de terminologie eens bezien.
Volgens het Lexicon van Nederlandse archieftermen (nr. 4) is een huisarchief 'een over
geleverde combinatie van archieven van personen of families die hetzelfde huis (kasteel
of landgoed) hebben bewoond'. De definitie in de Nederlandse Archiefterminologie
(1962) was dezelfde.
'Een familiearchief is een overgeleverde combinatie van archieven van personen die tot
elkaar in familiebetrekking staan' Lexicon nr. 3, Ned. Archiefterm, nr. 56).
Het verschil is duidelijk: bij een familiearchief wordt het verband tussen de bestandde
len bepaald door de familierelaties, bij een huisarchief door de omstandigheid, dat de
bestanddelen in een bepaald huis zijn achtergebleven.
[172]
De grenzen zijn niet altijd even duidelijk te trekken. Soms overlappen de definities el
kaar.
In de hiervóór genoemde gevallen is eerst sprake van een huis- en familiearchief, ten
tweede van alleen een familiearchief en tenslotte van een bedrijfs- en een huisarchief.
Bestudering van de gepubliceerde inventarissen heeft ertoe geleid drie soorten huisar
chieven te onderscheiden.
1Huisarchief, gevormd omdat rechten en bezittingen aan het huis verbonden waren;
2. Huisarchief, gevormd omdat één of enkele families opeenvolgend op het huis woon
den;
3. Huisarchief, gevormd omdat in het huis dezelfde funkties of aktiviteiten werden uit
geoefend.
Een voorbeeld van de eerste kategorie is het Gelderse huisarchief Keppel: de heren van
Keppel bezaten de heerlijkheid, hadden een leenkamer en een tijnshof.
Een voorbeeld van de tweede kategorie is het Drentse huisarchief Westervelde, waar de
families Lunsingh en Tonckens op gewoond hebben. Er was geen heerlijkheid, maar
wel grondbezit. Dat grondbezit was het bindend element. De familiepapieren zijn in het
huis achtergebleven.
Tot de derde rubriek behoort bijvoorbeeld de Winsinghof in het Drentse Roden, waar
sprake is van een woonhuis met winkel, met op bescheiden schaal een boerenbedrijf.
De achtereenvolgende bewoners hebben de stukken op het huis achtergelaten.
De meest voorkomende huisarchieven zijn die van de eerste rubriek:Bergh, Cannen-
burg, Hackfort en Keppel in Gelderland; Oldhagensdorp en Rechteren in Overijssel;
Echten en Mensinghe in Drenthe; De Haar en Oudegein in Utrecht; Huis ten Donck bij
Ridderkerk in Zuid-Holland.
Rubriek 2 is veel kleiner, maar kan in de komende jaren nog groeien. Hetzelfde geldt
voor rubriek 3.
Een grensgeval tussen 2 en 3 vormen de boerderijarchieven, die in Groningen nogal veel
aangetroffen worden. Het zijn huisarchieven, gevormd door opeenvolgende families
op één huis, waarbij het grondbezit een belangrijke rol speelde, maar ook gevormd
door de opeenvolgende uitoefening van aktiviteiten op het huis, i.e. boer-zijn.
Het bekendste huisarchief is het Koninklijk Huisarchief. Twijfelachtig is overigens of dit
wel een huisarchief is en niet een familiearchief, namelijk van de familie Oranje-Nassau.
Een essentieel onderdeel van de eerste kategorie archieven - het huisarchief gevormd
omdat rechten en bezit aan het huis verbonden zijn - is het heerlijkheidsarchief. Het
wordt gevormd door de stukken, die een met een zeker overheidsgezag beklede heer of
vrouw ontvangen of opgemaakt heeft. Te denken valt aan de ambachtsheerlijkheden in
Holland, maar ook aan de heerlijkheden elders in den lande. Een heerlijkheid bracht
met zich mee dat een heer het bestuur had op plaatselijk niveau (zowel wereldlijk als
kerkelijk), recht sprak en heerlijke rechten uitoefende (beleningen, veerrecht, enz.). Dit
betekent dat een heerlijkheidsarchief in feite een overheidsarchief is. Verschillende ke
ren in deze eeuw zijn diskussies opgelaaid over de vraag, of die heerlijkheidsarchieven
wel of niet en met of zonder dwang in openbare archiefbewaarplaatsen moesten wor
den opgeborgen. Want de meeste heerlijkheidsarchieven berustten in de huisarchieven
die in partikulier bezit waren.
[173]
