middeleeuwse vakliteratuur17.
Ofschoon een aantal membra disiecta reeds hun plaats in de reconstructie van ons ver
leden hebben gekregen, is het merendeel der fragmenten buiten het aandachtsveld van
de onderzoeker gebleven. Een systematisch onderzoek van fragmenten heeft nog niet
plaatsgevonden. Vele membra disiecta hebben tot nu toe dan ook niet die aandacht ge
kregen die ze op grond van moderne zienswijzen verdienen, noch zijn ze met een zorg
omringd die een goede bewaring en conservering waarborgt.
Fragmenten kunnen op de meest uiteenlopende manieren worden bewaard. In ieder de
pot van boeken of documenten is wel ergens een mapje of een doos te vinden met losse
bladen (of gedeelten daarvan), die veelal bij het herstel van codices zijn losgemaakt.
Dat deze membra disiecta op verschillende wijzen worden bewaard kan men illustreren
door een blik te werpen in een aantal archiefbewaarplaatsen en bibliotheken in
Zuidoost-Nederland.
De fragmentenverzameling van het Zutphense gemeentearchief is een aparte collectie.
Ze kent een driedeling: fragmenten losgemaakt van archivalia, membra disiecta af
komstig uit de Zutphense Librije en stukken van onbestemde herkomst18. De driedeling
danken we aan K. O. Meinsma. Deze kenner van het middeleeuwse bibliotheekwezen19
heeft het merendeel van de Zutphense resten middeleeuws boek verzameld. Ofschoon
hij van geen enkel fragment de herkomst heeft genoteerd20, is hij wel zo verstandig ge
weest de membra disiecta uit het archief gescheiden te houden van die welke oorspron
kelijk in de Walburgisbibliotheek werden aangetroffen. Opgemerkt dient te worden dat
Meinsma de fragmenten waarschijnlijk in persoonlijk bezit heeft gekregen; eerst door
de schenking van zijn nalatenschap aan het gemeentearchief Zutphen21 is zijn collectie
membra disiecta weer voor onderzoek toegankelijk. Tevens zij hier meegedeeld, dat de
'stukken van onbestemde herkomst' ook perkamenten en papieren omvatten die niet
als fragmenten zijn aan te merken.
Zeer divers is het materiaal dat wij aantroffen in het Gelderse rijksarchief in de doos
met het opschrift 'Stukken uit ruggen bij het binden verwijderd'. Naast membra
17 Voor de middeleeuwse vakliteratuur in de Nederlandse taal: R. Jansen-Sieben, 'Middelneder
landse vakliteratuur', in: G. Keil, P. Assion (eds), Fachprosaforschung. Acht Vortrage zur
mittelalterlichen Artesliteratur, [Berlin 1974], pp. 24-69.
18 Deze driedeling komt ook tot uiting in de signaturen van de fragmenten: de nummers van de
membra uit het archief beginnen met een 1die uit de Librije met een 2 en de overigen met een
3. De weergave van de nummering van de Zutphense fragmentenverzameling in A. Geurts,
'Nijmeegs onderzoek rond Zutphense boeken uit de middeleeuwen', in: A. Geurts (red.),
Middeleeuwse boeken [noot 1], p. 17 is niet correct.
19 Zijn bekendste werk is: Middeleeuwsche bibliotheken, Amsterdam 1902.
20 Van sommige membra disiecta is de drager te achterhalen door middel van de opschriften die
na het inbinden op de fragmenten zijn aangebracht.
21 Vergelijk:
De archieven in Gelderland, Alphen aan den Rijn 1979 Overzichten van de archieven en
verzamelingen in de openbare archiefbewaarplaatsen in Nederland dl. II), p. 242.
[8]
disiecta, wier herkomst niet altijd precies is vastgelegd22, werden er ook snippers van
oorkonden en 18de eeuwse papieren omslagen in deze doos gesignaleerd. Het gemeen
tearchief Nijmegen heeft geen aparte fragmentenverzameling. Daar zijn de losse mem
bra disiecta opgenomen in de collectie 'Handschriften en Curiosa'23. In de Openbare en
Gelderse Wetenschappelijke Bibliotheek te Arnhem worden de fragmenten eveneens
bij de codices bewaard24. Het archief van de praemonstratenserabdij van Berne te
Heeswijk-Dinther heeft een nog ongeordende fragmentenverzameling die uit twee com
ponenten bestaat: enerzijds treffen we er beschreven schut- en dekbladen aan, af
komstig uit manuscripten en drukken van de abdij bibliotheek, anderzijds zijn er ook
vele veelal kleinere membra disiecta aanwezig, wier herkomst uit bibliotheek of archief
niet meer duidelijk te traceren valt.
Behalve in aparte collecties vinden we middeleeuwse boekfragmenten ook nog in en
rond handschriften, vroege drukken en archivalia. De fragmenten, veelal stukken van
afgedankte manuscripten of uitgeversrestanten25, doen dienst als bekleding van de
band, als omslag of als schut- en/of dekbladen. Bezitten we in deze gevallen meestal re
latief grote membra disiecta, er zijn in codices ook nog heel wat kleinere fragmenten te
vinden en die doen dienst als scharnier, kapitaaltje, dwarsstrookje, bindlint,
hartstrookje, klavier of platvulsel26.
De fragmenten 'die nog in gebruik zijn', kan men heel wat moeilijker opsporen dan de
eerder besproken zogenaamde losse membra disiecta. Tot nu toe werden de 'vaste'
fragmenten zelden of nooit in inventarissen of catalogi vermeld, wat ons inziens als een
groot gemis moet worden beschouwd. Een gunstige uitzondering vormen enkele recente
22 Een aantal fragmenten bevat aantekeningen door latere handen of ligt in enveloppen en om
slagen, waarop de herkomst, helaas meestal slechts vagelijk, is aangegeven.
23 Zie voor deze collectie:
'Verzameling handschriften en curiosa', in: Uw Gemeentearchief. Wegwijzer voor geïnteres
seerden in en gebruikers van de archieven en verzamelingen berustende in het gemeentearchief
van Nijmegen, [Nijmegen] 1978, pp. 26-28.
24 Vergelijk: J. E. Roth, Bibliotheek Arnhem. Catalogus van Handschriften, [Arnhem 1975].
25 J. M. M. Hermans, 'Waarom en wanneer werden handschriften of drukken afgedankt en tot
'membra disjecta' verwerkt?', in: J. M. M. Hermans (red.), Het middeleeuwse boek in Gro
ningen. Verkenningen rond fragmenten van handschrift en druk, Groningen 19812, pp. 30-36.
26 Vele voorbeelden van fragmenten als boekbindmateriaal in de catalogusgedeelten van J. M.
M. Hermans (red.), Het middeleeuwse boek [noot 25] en van A. Geurts (red.), Middeleeuwse
boeken [noot 1].
Zie ook:
Buchrestaurierung. Methoden und Ergebnisse. Bayerische Staatsbibiiothek München,
Ausstellung 11. November 1971 - 15. Januar 1972, [München 1971] Bayerische Staats
bibiiothek Ausstellungskatalog 12), pp. 56-58 nrs. 78 t/m 87;
Spiegel van behoudenis. Restauratie van archivalia. Catalogus (van een expositie te Utrecht en
Nijmegen), [Utrecht/Nijmegen] 1973, pp. 65-68 nrs. 62 t/m 69.
Een voorbeeld van interessant platvulsel: B. Kruitwagen, 'Een volledig en onbekend Livre
d'heures uit 1497 in een ouden boekband (Officium B.M.V. voor Toulouse, Parijs, 20 Sept.
1497)', in: B. Kruitwagen, Laat-Middeleeuwschepaleografica [noot 13], pp. 117-152.
[9]
