Fragmenten van handschrift en druk
Enige opmerkingen over bewaring, conservering en ontsluiting
Fragmenten van middeleeuwse handschriften en vroege gedrukte werken zijn vóór de
17de eeuw veelvuldig gebruikt als boekbindmateriaal1. Ofschoon deze zogenaamde
membra disiecta al bijna twee eeuwen aandacht van wetenschappers krijgen, zijn er ve
len onder hen die in bewaarplaasen stiefmoederlijk worden bedeeld.
De aanvang van het fragmentenonderzoek ligt in het begin van de 19de eeuw2. De we
tenschap toonde toen een verhoogde interesse voor de literaire en historische bronnen
en dat werkte door op het terrein van de fragmenten. Zowel door bibliotheken als door
particulieren werden er collecties handschriftfragmenten aangelegd. Voor sommigen
was het verzamelen een ware passie. Er waren zelfs collectioneurs die incunabelen ruil
den tegen handschriftelijke membra disiecta3. Literatuur- en kunsthistorisch interes
sante stukken werden met voorrang behandeld en fragmenten van liturgische, theologi
sche en juridische aard kwamen veelal in de vergeethoek terecht. In het begin van deze
eeuw was er een hernieuwde aandacht voor membra disiecta4. Inmiddels zijn de
Wij danken de heer P. J. A. Nissen voor zijn kritische op- en aanmerkingen bij een eerdere
versie van dit artikel.
1 H. Bansa, 'Kleine Funde aus Einbanden spatmittelalterlicher Handschriften', in: Grund-
wissenschaften und Geschichte. Festschrift für Peter Acht, Kallmünz 1976 Münchener
Historische Studiën. Abteilung Hilfswissenschaften Bd 15), p. 305. Ook in de 17de eeuw vin
den we nog wel beschreven boekbindmateriaal. In de Zutphense Librije bevindt zich een druk
uit 1631 (K. O. Meinsma, Catalogus van de Librije der St. Walburgskerk te Zutphen. Met een
geschiedkundige inleiding, Zutphen 1903, p. 26 nr. 355) met beschreven perkamenten verstevi
gingsstroken op de rug van het boekblok. Dergelijke membra disiecta treffen we ook aan in
een memorie- en resolutieboek uit de periode 1678-1702, berustende in het gemeentearchief
Zutphen (A. Geurts (red.), Middeleeuwse boeken uit Zutphen, Nijmegen 1981p. 145 nr. 43).
2 H. Hauke, 'Überlegungen zur Bearbeitung von Fragmenten', in: W. Neuhauser (ed.), Beitra-
ge zur Handschriftenkunde und mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte. Referate der 7. Ta-
gung Österreichischer Handschriftenbearbeiter in Innsbruck/Neustift (Südtirol), Juni 1979,
Innsbruck 1980 Innsbrucker Beitrage zur Kulturgeschichte, Sonderheft 47), p. 27.
3 Als noot 2.
4 J. Vannerus, 'Ce que l'on trouve dans des anciens registres', in: Revue des bibliothèques et ar
chives de Belgique 1 (1903), pp. 96-100;
D. de Bruyne, A. Wilmart, E. A. Lowe, 'Membra disiecta', in: Revue bénédictine 36 (1924),
pp. 121-136, en 37 (1925), pp. 165-180.
Zie ook: H. Heiwig, 'Makulaturforschung', in: H. Heiwig, Handbuch der Einbandkunde, Bd
1, [Hamburg] 1953, pp. 155-158 en 205-206.
[4]
vroegste handschriftfragmenten ontsloten5 en hebben we ten aanzien van enige latere
membra disiecta de beschikking over een aantal studies en overzichten6. Fragmenten
5 E. A. Lowe, Codices latini antiquiores. A palaeographical guide to Latin manuscripts prior to
the 9th century, Oxford 1934 vv.
6 Zie de bibliografische referenties in de volgende artikelen:
H. Heiwig, 'Makulaturforschung' [noot 4];
D. van den Auweele, 'Fragmenta Disjecta van een Digestum Vetus met glossa ordinaria', in:
Handelingen van het Genootschap voor geschiedenis gesticht onder de benaming Société
d'Emulation te Brugge CXI (1974), pp. 106-113, vooral pp. 106-108;
D. van den Auweele, A. Welkenhuysen, 'Membra Disiecta Flandrensia. Fragments de manus-
crits conservés a la Bibliothèque universitaire de Gand', in: Archief- en Bibliotheekwezen in
België XLVIII (1977), pp. 107-142, vooral pp. 107-111;
R. Watson, 'Medieval Manuscript Fragments', in: Archives. The Journal of the British Re
cords Association XIII (1977), pp. 61-73. Zie ook de opmerkingen over dit artikel door D. van
den Auweele in: Archief- en Bibliotheekwezen in België XL1X (1978), pp. 719-720 (Kroniek
van de handschriftenkunde nr. 1722);
E. Pellegrin, 'Fragments et Membra Disiecta', in: A. Gruijs, J. P. Gumbert (eds), Codicologi-
ca dl. 3: Essais typologiques, Leiden 1980 Litterae textuales), pp. 70-95.
Wij vermelden hier nog enkele recente studies over fragmenten die niet elders in onze bijdrage
ter sprake komen:
A. Bruckner, 'Einige Bemerkungen zur Makulaturforschung in den Archiven', in: Gottesreich
und Menschenreich. Ernst Staehelin zum 80. Geburtstag, Basel/Stuttgart z.j., pp. 13-22;
H. Butzmann, 'Gedanken und Erfahrungen bei der Katalogisierung von Handschriftfragmen
ten', in: J. P. Gumbert, M. J. M. de Haan (eds), Essays presented to G. I. Lieftinck I: Varia
Codicologica, Amsterdam 1972 Litterae textuales), pp. 87-98, herdrukt in: H. Butzmann,
Kleine Schriften. Festgabe zum 70. Geburtstag, Graz 1973 Studiën zur Bibliotheksge
schichte Bd I), pp. 164-174 en afbb. 44-46;
J. Vennebusch, 'Siegburger Fragmente aus Handschriften des 13. und 14. Jahrhunderts', en
M. Mittler, 'Zwei Fragmente liturgischer Handschriften der Abtei Siegburg aus dem 13. bzw.
14./15Jahrhundert', in: M. Mittler, Studiën zur Geschichte der Siegburger Abteibibliothek,
Siegburg 1974 Siegburger Studiën VIII), resp. pp. 43-49 en 51-63;
D. van den Auweele, 'Membra disiecta Lovaniensia', in: Area Lovaniensis 4 (1975), pp. 304-
311;
E. Krausen, 'Siegelurkunden als Eindbandmakulatur bei Klosterbestanden im Bayerischen
Hauptstaatsarchiv', in: Grundwissenschaften und Geschichte [noot 1], pp. 235-241;
D. van den Auweele, 'Note sur le "Grecismus" d'Evrard de Béthune. A propos de deux frag
ments de manuscrits', in: Archief- en bibliotheekwezen in België XLVIII (1977), pp. 630-635;
J. M. M. Hermans, 'Notes on some Donats of fourteen, fifteen en sixteen leaves of twenty-
seven lines, printed in the Saliceto fount. Some observations on text and construction in the
light of recently discovered Donat fragments in Groningen, resembling GW 8775 and 8777',
in: Quaerendo VIII (1978) nr. 2, pp. 76-98;
L. Mezey, 'Un fragment de codex de la première époque carolingienne (Ticonius in Apocalyp-
sin?)', in: P. Cockshaw, M.-C. Garand, P. Jodogne (eds), Miscellanea CodicologicaF. Masai
dicata MCMLXX1X, Gand 1979 Les Publications de Scriptorium VIII), pp. 41-50;
E. Pellegrin, 'Membra Disiecta Floriacensia (II)', in: P. Cockshaw, M.-C. Garand, P. Jodog
ne (eds), Miscellanea Codicologica..., pp. 83-103 en afb. 11;
E. Carlsohn, 'Funde aus alten Einbanden', in: Aus dem Antiquariat 8 (1982) Beilage zum
Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel - Frankfurter Ausgabe - Nr. 72 vom 31. August
1982), pp. A296-A301
[5]
