landsheerlijke gebieden en koninkrijken bevat, wetgeving, gerechtelijke zaken, leenza-
ken (deze ook in hoofdzaak geografisch geordend), etc. D. Eigendommen (geografisch)
en financiën (ingedeeld naar de al vermelde rekenplichtige ambtenaren). E. Zorg voor
het archief: oude inventarissen en indices. Tenslotte volgen nog een aanhangsel, bijla
gen en concordansen; van deze laatste vermeld ik met name die van de oude inventaris
sen van de Leen- en Registerkamer, waarvan de registers nu grotendeels verspreid in de
afdeling C zijn ondergebracht, en die van de inventaris van de bekende, laatste register-
meester Cornelis Suys op de inventaris van Kort, van wiens 2194 inventarisnummers af
zonderlijk een concordans op de diverse oude inventarissen is opgenomen. De publica
tie wordt afgesloten met een index van persoons- en plaatsnamen, voorkomende in de
inleiding en de inventaris.
Met het totstandkomen van dit indrukwekkende werkstuk, dat ik slechts beschrijvend
recenseer, omdat het m.i. boven alle kritiek verheven is, wil ik de samensteller en zijn
Rijksarchief gaarne complimenteren. Enige van de uitingen van voldoening over zijn
werk, die de door Kort aangehaalde Johan Samuel Cassa, de 18e eeuwse samensteller
van indices op de resoluties van de Staten van Elolland en van een inventaris van het
Statenarchief, in zijn eigen werkstukken opnam men leze het artikel van Meilink in
het jaarboek Die Haghe van 1933 zouden hier kunnen worden overgenomen. Ge
lukkig echter heeft Kort Cassa niet nagevolgd in de behandeling van de oude charters:
Cassa, hun berging vergelijkend met 50 laden kruidenierswaren, vond hun staat zó
slecht, dat hij ze slechts deed 'in een uitwendige nieuwe rok van schoon papier', omdat
hij het zonde van de tijd en moeite vond ze stuksgewijs in zijn inventaris op te nemen.
P. H. J. van der Laan
Historische Stedenatlas van Nederland onder redactie van G. van Herwijnen, C. van de
Kieft, J. C. Visser en J. G. Wegner.
Aflevering 1 Haarlem, tweede herziene druk, tekst van B. M. J. Speet, kaarten van Th.
Rothfusz, Delftse Universitaire Pers 1982.
Aflevering 2 Amersfoort, tekst van B. M. J. Speet, kaarten van Th. Rothfusz, Delftse
Universitaire Pers 1982.
Prijs per aflevering f 24,75. Voor leden van de Vereniging van Archivarissen te bestel
len bij de Technische Hogeschool, afdeling Bouwkunde, t.a.v. ir. J. G. Wegner, post
bus 5043, 2600 GA Delft, voor f 18,50 per aflevering (exclusief verzendkosten).
De uitgave van deze atlas geschiedt onder auspiciën van de Internationale Commissie
voor Stedengeschiedenis, hetgeen tot uitdrukking komt in de woorden Acta collegii
historiae Urbanae societatis historicorum internationalis bovenaan de titelpagina. De
delen worden vervaardigd door leden van de vakgroep Middeleeuwse Geschiedenis van
de Universiteit van Amsterdam en de vakgroep Geschiedenis van de afdeling Bouwkun
de van de Technische Hogeschool te Delft.
De bedoeling van deze uitgave is de ruimtelijke ontwikkeling van een aantal steden van
de vroegste tijden tot en met het begin van de negentiende eeuw neer te leggen in een
reeks kaarten, vervaardigd op grond van archeologische, geografische en historische
gegevens. Op een kadastraal minuutplan uit het begin van de negentiende eeuw worden
historisch-topografische gegevens die men door bestudering van archivalia, gedrukte
[90]
bronnen, archeologische werkverslagen, geografische publikaties, literatuur en oude
stadsplattegronden verzameld heeft, geprojecteerd, zodat de gebruiker in één
oogopslag de verschillen kan zien tussen de vroeg-negentiende eeuwse toestand en de
daaraan voorafgaande situaties.
Verderop in de negentiende eeuw was de ruimtelijke structuur van de steden onderhevig
aan ingrijpende veranderingen door de aanleg van spoorwegen en grootschalige in
dustriële ontwikkelingen. Juist daarvóór verschenen voor het eerst zeer gedetailleerde
en nauwkeurige kaarten vanwege de invoering van het kadaster.
Rond 1560 maakte Jacob van Deventer in opdracht van Filips II van ongeveer 250 ste
den in de Nederlanden plattegronden die voor militaire doeleinden moesten dienen.
Vanwege het belang van deze kaarten voor het stadsbeeld aan het einde van de middel
eeuwen is in elke aflevering van de atlas een reproduktie van de Van Deventer kaart van
de behandelde stad opgenomen. Doordat een transparant van het kadastrale minuut
plan op dezelfde schaal is toegevoegd kan men een indruk krijgen van de nauwkeurig
heid waarmee de zestiende-eeuwse kartograaf gewerkt heeft.
Naast de algemene overzichtskaart (schaal 1 2500), waarop openbare gebouwen, ver
dedigingswerken, molens, geestelijke instellingen, liefdadigheidsinstellingen en oude
waterwegen zijn ingetekend, bevat iedere aflevering voorts een kaart (schaal 1 10.000)
van de vroeg negentiende-eeuwse geografische situatie van de stad en haar omgeving,
een kaart (schaal 1 5000) van de middeleeuwse wijkindeling, een reproduktie van een
stadsplattegrond uit de eerste helft van de negentiende eeuw en een reproduktie van de
topografische kaart van het betrokken gebied, ca. 1850 vervaardigd door de Topografi
sche Dienst van het Ministerie van Oorlog.
In sommige gevallen kunnen ook andere kaarten zijn opgenomen. Zo heeft de afleve
ring over Haarlem een kaart (schaal 1 5000) van de stadsuitbreidingen en een kaart
(schaal 1 2500) waarop de straatnamen van ca. 1425 zijn aangegeven, terwijl ook van
Amersfoort de stadsuitbreidingen op een afzonderlijke kaart (schaal 1 5000) zijn aan
gegeven.
Als illustraties bij het begeleidend commentaar zijn enkele stadsgezichten en platte
gronden opgenomen. Hoewel de tekst primair ten doel heeft de verschillende kaarten
toe te lichten en een korte schets te geven van de topografische geschiedenis van de stad,
vindt de lezer er tal van bijzonderheden van economische, sociale en religieuze aard. De
nijverheid en de stichting van hofjes, kloosters en kerken beïnvloeden immers de vorm
van de stad en werden er door beïnvloed.
De legende behorende bij de algemene overzichtskaart verschaft gegevens over de inge
tekende objecten. Door verschillende kleuren en arceringen is op de kaart aangegeven
wanneer de bebouwingen, terreinen en waterlopen hebben bestaan.
Naast de stedenatlassen, die bestaan uit facsimile's van oude stadsplattegronden, neemt
de Historische stedenatlas van Nederland een geheel eigen plaats in, omdat een aantal
aspecten van de topografische geschiedenis van de betrokken stad er zeer zorgvuldig op
één kaart zijn vastgelegd. Initiatiefnemers en uitvoerders verdienen veel lof voor hun
werk. Mede door het notenapparaat en de opgave van de geraadpleegde bronnen en li
teratuur zijn in betrekkelijk klein bestek, 39 en 27 bladzijden van 42 x 29,5 cm, werken
[91]
