cijferbaar handschrift, vol afkortingen, dat weinig gelijkenis vertoont met het duidelijk
leesbare schrift waarin alle werkelijk verzonden brieven van Lorentz zijn geschreven).
Met deze brieven is een briefwisseling beschikbaar gekomen die niet alleen op grond
van zijn inhoud grote wetenschappelijke waarde heeft, maar die bovendien, voor zover
valt na te gaan, vrijwel volledig is. Vrijwel, want helaas ontbreekt de eerste brief van
Lorentz. Uit de correspondentie kan slechts worden opgemaakt dat deze brief in de
cember 1886 is verzonden en een manuscript begeleidde waarin Lorentz wijst op een
fout in een artikel van Boltzmann. Het is jammer dat we door het ontbreken van deze
brief niet weten hoe de 33-jarige nog onbekende Lorentz zich bij de beroemde Boltz
mann introduceerde. Het antwoord van Boltzmann, dat wel bewaard is gebleven, is
niet alleen interessant vanuit wetenschappelijk oogpunt, maar ook in persoonlijk op
zicht. Om dit toe te lichten moet ik kort ingaan op het werk en de persoonlijkheid van
Boltzmann.
Ludwig Boltzmann (1844-1906) was een van de grondleggers van de kinetische gas
theorie, de theorie waarin de eigenschappen van gassen, zoals het verband tussen tem
peratuur en druk van een afgesloten hoeveelheid gas, worden behandeld op grond van
de veronderstelling dat gassen uit een zeer groot aantal zeer kleine deeltjes bestaan, die
atomen worden genoemd. Dat lijkt tegenwoordig een zeer voor de hand liggende ver
onderstelling, maar in de vorige eeuw was lang niet iedereen van het bestaan van deze
atomen overtuigd. Vooral op het Europese vasteland, en in het bijzonder in het Duitse
taalgebied, bestond veel verzet tegen de atomaire opvatting van de materie. In Enge
land had deze opvatting wèl veel aanhangers, zoals James Clerk Maxwell, die belang
rijke bijdragen aan de kinetische gastheorie heeft geleverd. Hoezeer Boltzmann zich in
zijn opvattingen geisoleerd voelde blijkt uit het voorwoord tot het tweede deel van de
uitgave van zijn colleges over kinetische gastheorie, dat in 1898 verscheen. Hij schreef
daarin dat hij zijn colleges niet publiceerde omdat er zoveel belangstelling voor was,
maar om latere generaties de moeite van het opnieuw ontdekken van zijn resultaten te
besparen. Dit gevoel van isolement en miskenning is waarschijnlijk een van de redenen
geweest van Boltzmann's zelfmoord in 1906.
De fout waarop Lorentz Boltzmann opmerkzaam maakte heeft betrekking op de kine
tische gastheorie. Lorentz had het werk van Boltzmann kennelijk grondig bestudeerd,
en dat is niet verwonderlijk, want Lorentz is altijd een aanhanger geweest van de ato
maire opvatting van de materie. Dat blijkt al uit zijn vroegste werken, in het bijzonder
uit zijn inaugurele rede bij de aanvaarding van zijn professoraat in Leiden in 1878. In
deze rede, die als titel heeft 'De moleculaire theorieën in de natuurkunde' zegt Lorentz
onomwonden:
'Wel niemand zal het tegenwoordig onbekend zijn, dat de natuurkundigen zich
elk lichaam voorstellen als een stelsel van zeer kleine deeltjes...'
Laat ik terugkeren tot de Lorentz-Boltzmann correspondentie. In zijn antwoord op Lo
rentz' eerste brief geeft Boltzmann zijn fout onomwonden toe en gaat hij uitvoerig in
op de mogelijkheden de fout te herstellen. Hoewel Boltzmann ongetwijfeld teleur
gesteld en misschien zelfs geërgerd is geweest over zijn fout is de brief zeer welwillend
van toon. Zijn gevoel van teleurstelling werd kennelijk overheerst door zijn blijdschap
over het besef dat hij een nieuwe aanhanger van zijn werk had gevonden. Dat blijkt
duidelijk uit het volgende citaat uit de brief:
'Het doet me veel genoegen, dat ik in uw persoon iemand heb gevonden die aan
de verdere ontwikkeling van mijn ideeën over gastheorie werkt. In Duitsland is
er bijna niemand die deze zaken goed begrijpt.'
Na deze inleidende brieven volgen nog vijf brieven waarin uitvoerig wordt gediscus
sieerd over de door Lorentz opgemerkte fout. Tenslotte biedt Boltzmann aan het ma
nuscript van Lorentz ter publicatie voor te leggen aan de Weense Akademie. Dat Lo
rentz in eerste instantie niet aan publicatie had gedacht blijkt uit het feit dat hij nog een
titel en een inleiding aan het manuscript moest toevoegen voordat Boltzmann het bij de
Akademie kon indienen.
Het is misschien interessant om er op te wijzen dat het door Lorentz opgeworpen pro
bleem ook nu nog in de belangstelling staat. Zo verscheen tien jaar geleden een over
zichtsartikel waarin deze kwestie uitvoerig wordt behandeld en waarin ook naar het ar
tikel van Lorentz wordt verwezen.
Vier jaar na de briefwisseling over kinetische gastheorie, in 1890, ontdekte Lorentz op
nieuw een fout in een van Boltzmann's artikelen. Ook nu stelde hij Boltzmann in een
brief van de fout op de hoogte en volgde er een briefwisseling die leidde tot een publica
tie van Lorentz. Ik zal nu verder niet op de overigens zeer interessante wetenschappelij
ke inhoud van de brieven ingaan maar me beperken tot twee citaten van Boltzmann die
te aardig zijn om achterwege te laten. Het eerste citaat is afkomstig uit Boltzmann's
antwoord op de eerste brief van Lorentz. Hij leidde zijn brief als volgt in:
'Al aan het poststempel en het handschrift zag ik dat de brief van u was en dat
verheugde me. Weliswaar betekent iedere brief van u een door mij gemaakte
fout, maar daarbij leer ik altijd zo veel, dat ik bijna zou wensen, nog meer fou
ten te maken, om nog meer brieven van u te ontvangen.'
Het tweede citaat heeft betrekking op de manier waarop Lorentz zijn kritiek op Boltz
mann in zijn artikel onder woorden wilde brengen. Boltzmann vroeg Lorentz zich wat
milder uit te drukken, want, zoals hij zei:
juist door mijn verhuizing naar München en het niet aanvaarden van mijn
benoeming in Berlijn heb ik mij ten zeerste blootgesteld aan de aanvallen van de
helaas in Duitsland talrijke wetenschappelijke kletskousen, die meer waarde aan
de vorm hechten naarmate ze minder van de inhoud begrijpen.'
Boltzmann doelt hier op het feit dat hij twee jaar eerder op het laatste ogenblik een be
noeming in Berlijn had afgewezen - een belissing die kennelijk niet bij iedereen in goede
aarde was gevallen en die zijn gevoel van isolement had versterkt.
Ik wil mijn bespreking van de Lorentz-Boltzmann correspondentie besluiten met kort
aandacht te besteden aan de laatste brief van Boltzmann aan Lorentz en diens ant
woord daarop. Ik noemde deze brieven al eerder: het zijn de brieven die vóór 1978 al
bekend waren. Ogenschijnlijk is de inhoud van weinig belang. Boltzmann nodigt Lo
rentz uit voor de 70ste Naturforscherversammlung die in 1898 in Düsseldorf zou wor
den gehouden, en Lorentz neemt de uitnodiging aan. Maar in biografisch opzicht zijn
deze brieven zeer interessant. Hoewel Lorentz in 1898 al 45 jaar was, had hij nog nooit
een wetenschappelijke bijeenkomst in het buitenland bijgewoond en had hij altijd een
teruggetrokken leven geleid. Het bijwonen van het congres in Düsseldorf bracht een be-
[72]
[73]
