dat laatstgenoemde rechten worden aangetroffen in en langs zowel de Boven-IJsel tot
Montfoort als de Beneden-IJsel van Montfoort tot Haastrecht, dan ligt de conclusie
voor de hand dat met de formulering sicut etiam Isla aqua currit in de goederenlijst en
dus hoogstwaarschijnlijk ook in de koninklijke schenkingsoorkonde van voor 863 de
huidige loop van de IJsel is bedoeld. De twee van oorsprong geheel verschillende delen
van de rivier luisteren ten tijde van de schenking kennelijk naar één en dezelfde naam
zodat zij reeds geruime tijd, in ieder geval sinds mensenheugenis een geografische een
heid vormen en de tak Montfoort-Woerden al even zolang tot een secundair water moet
zijn gedegradeerd. Zelfs bij een zo laat mogelijke datering van de schenking, dus kort
voor 863 betekent dit dat de verlanding van de Linschotenstroom tussen Montfoort en
Woerden en de ontwikkeling van de IJsel tot één rivier ruim voor 800 moet zijn begon
nen.
Met de bodemkundige gegevens strookt dit volledig. Het ontbreken van een herkenbare
geul of stroombedding in de Linschotenrug van even benoorden de IJsel tot het dorp
Linschoten toe wijst erop dat de verlanding hier zeer geleidelijk heeft plaats gehad65.
Niettemin blijkt dit proces al voor de 1 le eeuw te zijn voltooid. Bij de omstreeks die tijd
te dateren ontginning en verkaveling van Rapijnen onder Linschoten is namelijk in
geen enkel opzicht met een eventueel nog aanwezig restwatertje van de oude rivier reke
ning gehouden66. Kennelijk omdat dit toen al lang niet meer bestond.
Combineren wij deze laatste gegevens met hetgeen eerder is gezegd omtrent het ont
staan van de Lekbocht van Vianen en de Beneden-Lek dan kunnen wij voor het Lek- en
IJselsysteem onze conclusies aldus samenvatten. Na de Romeinse tijd en vóór het mid
den van de achtste eeuw is de tegenwoordige Lek ontstaan middels de welbekende
doorbraken van de oeverwallen van de Linschotenstroom. Mogelijk blijft nadien het
deel van de Linschotenstroom Hoppenesse-Woerden nog enige tijd als eenheid functio
neren, maar erg lang kan dat toch niet hebben geduurd. Al voor 800 immers heeft de
IJsel zich ontwikkeld als nevenloop van de Lek en is de Linschotentak Montfoort-
Woerden gedegradeerd tot een secundair stroompje dat geleidelijk verder verlandt en
als doorgaand water tussen de IJsel en de Oude Rijn in ieder geval in de 11e eeuw niet
meer bestaat.
Voor het Neder-Rijnsysteem als geheel betekenen de verzamelde gegevens het volgende.
Met het ontstaan van de Lek en de Hollandse IJsel wordt in toenemende mate Neder-
Rijnwater naar het Maasmondgebied gevoerd en wel ten koste van de Linschotentak
Montfoort-Woerden en het hele Kromme-Rijnsysteem, inclusief Oude Rijn en Vecht.
Dat het hierbij niet gaat zoals wel is gedacht, om een aantal elkaar in een zeer kort tijds
bestek opvolgende gebeurtenissen, is zeker. Terwijl de Lek immers al voor, waarschijn
lijk ruim voor het midden van de achtste eeuw ontstaat, blijkt de Kromme Rijn met de
Vecht als benedenloop nog in de 10e en 11e eeuw een vaarroute van betekenis te zijn
65 Vriendelijke mededeling van de heer K. Hoeksema.
66 Ontginning en publieke organisatie Oude Rijn, met name blz. 95-96.
[246]
geweest67. Ook de Oude Rijn die tussen Utrecht en Harmeien ongetwijfeld eerder zijn
betekenis verliest dan de Kromme Rijn moet ca. 780 nog over de volle lengte bevaar
baar zijn geweest68. Het lijdt dan ook geen twijfel dat de toename van het vermogen
van de Lek en de degradatie van het Kromme-Rijnsysteem moet worden gezien als een
zeer geleidelijk proces dat voor het midden van de achtste eeuw is begonnen en in feite
pas als voltooid kan worden beschouwd met de door Dekker in 1122 gedateerde aanleg
van de dam bij Wijk68.
SUMMARY
The Lek and the Hollandse IJsel in the Early Middle Ages
Earlier geological investigations, especially those by L. J. Pons, have shown that the
present day courses of the Rhine-branches Lek and Hollandse IJsel came into existence
between the Roman period and the period of dike-building (12th, 13th century) in con
nection with the decay of the branch between Wijk bij Duurstede (Dorestad) and
Woerden, the so-called Linschoten stream. Particularly the lower-course of the Lek
originates from a breach-through of the levee of the Linschoten stream near Hagestein
and Helsdingen. A closer dating of the origins of the present day Lek and Hollandse IJ
sel appears to be possible. On the basis of a charter of King Otto I from 944 and some
data from the 10th century list of properties of the episcopal church of Utrecht it can be
made plausibel that the Lek dates from before, probably a long time before the middle
of the eighth century. The Hollandse IJsel may be a little younger than the Lek but
nevertheless must have existed before the beginning of the ninth century.
67 DEKKER, 'De dam bij Wijk', hierna blz. 251.
68 Een gedicht van Alcuin van ca. 780 beschrijft een tocht per schip via de Rijnmond naar
Utrecht en van daar naar Dorestad. Monumenta Germaniae Historica, Poetae Latini aevi Ca-
rolini, deel I, blz. 220. Zie: K. HEERINGA, 'Langs Trecht en Dorestad tijdens Karei de Gro
te', in Maandblad 'Oud-Utrecht' 15 (1940) blz. 9-14.
69 DEKKER, 'De dam bij Wijk', hierna blz. 248 e.v.
[247]
