De Lek en de Hollandse IJsel in de vroege middeleeuwen
SUMMARY
Maastricht and Lotharingia: Some Comments on Two Charters from 919
In a written judgment (placitumof June 13, 919 Charles the Simple decrees that Gisel-
brecht, an eminent Lotharingian, has to return the abbey of St. Servatius in Maastricht
to the archiepiscopal church of Trier. This is confirmed by Charles in a royal charter
preceptumof July 9, 919.
Why this solemn confirmation as soon as twenty-six days later? First of all because
earlier Giselbrecht and his father, Reinier, had taken the abbey of St. Servatius away
from the archbishop of Trier. The archbischop is anxious for an explicit confirmation
of his rights. Furthermore these charters illustrate the rivalry between the archbischop
of Trier, on the one hand, who served as archchancellor of Lotharingia and leader of
the Lotharingian episcopate, and Reinier and Giselbrecht, on the other hand, who were
leaders of the secular Lotharingian lords. Whichever of the two rivals held the more im
portant position under the reigning king (in this case Charles the Simple), was the pos
sessor of the abbey of St. Servatius. In 919 a demonstrative return of the abbey must
emphasize the good relations between king and archbishop, and the fall of Giselbrecht.
The placitum was not the best instrument for this, because after 814 the placitum was
only rarely used, and was therefore considered an old-fashioned form of charter. The
solemn royal preceptum was more satisfactory in this case.
The role played by the abbey of St. Servatius in this political struggle shows the great
importance of this abbey and thus also the importance of the city of Maastricht in the
first decades of the tenth century, the period in which the beginnings of the dual lord
ship of the city must be sought.
[228]
P. A. Henderikx
Het fenomeen dat vanaf Wijk bij Duurstede al het water van de Neder-Rijn zeewaarts
stroomt via de Lek terwijl niettemin de Rijn-naam wordt gedragen door twee onbedui
dende watertjes, de Kromme Rijn en de Oude Rijn, vormt een probleem dat reeds eeu
wen lang velen bezig houdt. Daar vaststaat dat de Lek met de Hollandse IJsel als ne
venstroom zich pas na de Romeinse tijd tot hoofdafvoer van de Neder-Rijn heeft ont
wikkeld is de vraag hoe en vooral wanneer dit is gebeurd ook voor de mediëvist van be
tekenis, onverschillig of hij zich verdiept in de geschiedenis van scheepvaartroutes, de
bloei en ondergang van Dorestad dan wel in de occupatie en bewoonbaarheid van het
deltagebied.
Tot in de 20e eeuw is de discussie rond het ontstaan van de Lek beheerst door de visie
van de Haarlemse carmeliet Jan Gerbrandszoon van Leiden die ca. 1490 in zijn Chroni-
con de comitibus Hollandiae et Zelandiae stelt dat omstreeks 840 na hevige wervelstor
men en grote rivieroverstromingen het water van de Neder-Rijn middels de aanleg van
dijken kunstmatig is afgeleid naar een kleine rivier, de Lek, die bij Dorestad uit de Rijn
sijpelde. De oude Rijnmond bij Katwijk zou daarna door de duinen zijn afgesloten1.
Onlangs is door mej. Gottschalk aangetoond dat alle latere schrijvers met verhalen van
verwante strekking zich direkt of indirekt baseren op Jan van Leiden, en bovendien dat
Van Leiden op zijn beurt weliswaar weet kan hebben gehad van de stormvloed van 26
december 838 waarvan de Annates Bertiniani en de Annates Xantenses in vrij algemene
termen melding maken, maar dat zijn uiteenzetting met betrekking tot de Rijn en de
Lek niets anders is dan een constructie van hemzelf2.
Grofweg kan men zeggen dat voor de Lekstudie pas sedert de twintiger jaren van deze
Voor waardevolle adviezen ben ik prof. dr. D. P. Blok, dr. C. Dekker, ir. K. Hoeksema en
drs. J. F. van Regteren Altena zeer erkentelijk. B. Donker dank ik voor het tekenen van de
overzichtskaart.
1 JOHANNES GERBRANDI DE LEYDIS, Chronicon de comitibus Hollandiae et Zelandiae
tibris XXXII, in F. SWEERTIUS, Rerum Betgicarum annates chronici et historici, deel I
(Frankfurt, 1620) blz. 1-349, met name blz. 88.
2 M. K. E. GOTTSCHALK, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland, deel I (As
sen, 1971) blz. 17-30, met name blz. 18-19. Wel heeft Van Leiden onzes inziens gebruik ge
maakt van de mededeling over rivieroverstromingen in 900 in het zogenaamde cartularium
van Radbod (eerste helft 10e eeuw); de overeenkomst in formulering op dit punt is frappant.
Ook in het cartularium is echter van de Rijnmond en Oude Rijn, Kromme Rijn en Lek als zo
danig geen sprake. Zie: S. MULLER FZ. (ed.), Het oudste cartularium van het Sticht Utrecht
('s-Gravenhage, 1892) blz. 50.
[229]
