en Ruotger, staan niet zo fel tegenover elkaar als vroeger. En deze regeling toont dat
Hendrik, onder wiens toezicht naar de oorkonde zelf meedeelt de overeenkomst
in 928 is getroffen, niet uitsluitend voor één van de twee heeft gekozen. Beide partijen
moeten iets bij deze regeling toegeven, al is de regeling voor Giselbrecht zeker niet on
voordelig. De erfgenamen van Giselbrecht zullen na diens dood in 939 de abdij echter
weer afstaan30.
Wanneer wij de gebeurtenissen sinds Arnulfs schenking in 889 overzien en terugkeren
naar 919 en naar de door ons eerder gestelde vraag waarom er toen twee oorkonden zijn
gemaakt, dan is het duidelijk dat de aartsbisschop van Trier in de maanden juni en juli
van dat jaar de teruggave van de Sint-Servaasabdij duidelijk vastgelegd wilde hebben
niet alleen omdat de Maastrichtse abdij hem en zijn voorganger al verscheidene malen
eerder was ontnomen en hij derhalve een preciese vaststelling van zijn rechten verlang
de, maar ook omdat bij deze kwestie als tegenstander van Trier steeds Reinier en Gisel
brecht optraden. Juist de felste rivalen binnen de groep van Lotharingse groten stonden
hier voortdurend tegenover elkaar: de leider van de Lotharingse wereldlijke heren te
genover de leider van de Lotharingse geestelijken, die ook de functie van aartskanselier
vervulde. Daarnaast was voor de in 919 optredende, maar bedreigde heerser in Lotha
ringen, Karei de Eenvoudige, de overgave van de Sint-Servaasabdij aan Trier een mid
del om aan te geven op wie van de rivalen hij wilde (moest) steunen en wie van hen hij
van zich losmaakte. De teruggave aan Trier moest een duidelijk demonstratief karakter
hebben. Nogmaals, de politieke gebeurtenissen van 898 en 919 vertonen veel overeen
komsten en in beide gevallen gebruikte men twee oorkonden om het belang van de zaak
aan te geven. Er werd niet volstaan met het placitum van 13 juni 919. Een plechtig ko
ninklijk preceptum met een uitvoeriger narratio, met een signumregel van de koning en
met een gebruikelijke recognitieregel namens de aartskanselier, dat wil zeggen Ruotger
zelf, werd noodzakelijk geacht. Wij willen hier nog iets nader op deze twee oorkonden
van Karei de Eenvoudige ingaan.
30 DEETERS, a.w., blz. 31 ev. In de hierboven gegeven beschrijving van de gebeurtenissen sinds
889 hebben wij twee bronnen buiten beschouwing gelaten, omdat deze naar ons oordeel on
juiste gegevens verschaffen. Ten eerste het bericht in de aan het einde van de 11e eeuw op
gestelde Libellus de rebus Treverensibus saec. VIII - X (uitgeg. door G. WAITZ, M. G. H.
Scriptores XIV blz. 104) dat Zwentibold in 897 de aan hem toegevallen abdij Oeren met de
aartsbisschop van Trier ruilde tegen de Sint Servaas. Deze mededeling wordt in geen enkele
bron bevestigd en gaat in tegen de gegevens uit DDZ 20 en 21Wel past de mededeling bij an
dere, eind 11e eeuw opgestelde valse berichten over het Trierse bezit van Oeren (SCHIEFFER,
a.w.', blz. 65-66). Een vergissing met een ruil die ten tijde van Otto I plaatsvond (DO I 322) is
ook mogelijk. De tweede bron betreft DO I 72 waar medegedeeld wordt dat ook Lodewijk het
Kind de abdij aan Trier heeft geschonken. Ook deze mededeling komt in geen enkel bericht te
rug en zou zeker in DKdE 103 gemeld zijn. Het lijkt er op dat de opsteller van de oorkonde bij
zijn opsomming innovantes ergo predecessorum nostri dationem regum videlicet Arnolfi, Zu-
entibolchi, Ludovvici et Karoli alle koningen tussen Arnulf en Karei achter elkaar genoemd
heeft (zie ook DEETERS, a.w., blz. 30 en de daar genoemde literatuur en SCHIEFFER, a.w.,
blz. 97). Die UrkunderLKonradHeinrich I. und Otto I. Uitgeg. door TH. SICKEL. Berlijn,
1879, M.G.H. Diplomata regum et imperatorum Germaniae I.
[222]
Zoals reeds opgemerkt is, werd het placitum van 13 juni 919 overigens Pinksterzon
dag, maar de oorkonde verwijst niet naar deze feestdag opgesteld door een zekere
notarius Ratbod. De oorkonde is geschreven door twee handen: de tweede hand schreef
de lijst met namen en het eschatocol31. Van Ratbod is dit de enige in origineel overgele
verde oorkonde; daarnaast treedt hij alleen nog op in het uit afschriften bekende placi
tum van Karei de Eenvoudige van 19 januari 916, waarin de uitspraak van een andere te
Herstal gehouden algemene vergadering is vastgelegd, en wel ten gunste van Prüm: Rat-
bodus notarius hanc notitiam scripsit vice Ruotgeri archiepiscopi summique cancellarii
et subscripsit. Deze oorkonde uit 916 wordt dus notitia genoemd. Ook in de oorkonde
van 13 juni 919 vinden wij deze term, namelijk in de corroboratie (Et ut haec notitia...
rata esse credatur...) en in de scriptumregel: Ratbodus notariusprecipiente domno rege
Karolo hanc notitiam scripsit et subscripsit. In beide placita wordt in de corroboratie
het paltszegel aangekondigd annulo/sigillo palatii nostri). Het document uit 916 heeft
een signumregel van de koning. Deze ontbreekt in 919; hier wordt, zoals wij zojuist za
gen, de opdracht tot beoorkonding door de koning genoemd in de scriptumregel van
Ratbod. Van deze Ratbod zijn alleen deze twee placita bekend en geen andere oorkon
den. Volgens Schieffer is hij een Westfrankische en niet een Lotharingse notarius32. Bij
het opstellen van de beide placita heeft hij zich laten inspireren door de oude koninklij
ke gerechtsoorkonden, waarvan hij de regels in deze twee oorkonden toepaste.
Van deze gerechtsoorkonden zijn er ons overigens uit het Frankische rijk sinds Karei de
Grote slechts weinig bekend. In het Oostfrankische rijk komt dit type sinds 814 in het
geheel niet meer voor33, en in het Westfrankische gebied slechts eenmaal bij Pepijn I
van Aquitanië (a° 828), driemaal bij Karei de Kale (uit 861, 863 en 868) en tenslotte
tweemaal bij Karei de Eenvoudige, en wel de twee hierboven genoemde placita uit 916
en 91934. Een verklaring voor dit geringe gebruik is moeilijk te geven. Terwijl de taak
van de koning als rechter toch zal zijn gebleven, lijkt er een voorkeur aanwezig voor het
ontvangen van de uitspraak in een oorkonde die de preceptumvorm heeft. Zouden wij
het volgende mogen veronderstellen? De rechtspraak door de koning geschiedde vaak
op een informele wijze; er was geen plechtige zitting van het gerechtshof met alle daar
bij behorende formaliteiten. Hoe klein is dan het verschil tussen zo'n koninklijke uit-
31 SCHIEFFER, a.w., blz. 128 en LAUER, a.w., blz. XLII. Lauer noemt de tweede hand 'trés
semblable celle du texte mais beaucoup moins soignée et plus lache'.
32 SCHIEFFER, a.w., blz. 129. Men denke hierbij ook aan de terugkeer in de kanselarijgebrui-
ken sinds 911 van de oude titulatuur, zie hierboven noot 22.
33 H. BRESSLAU, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und Italien, deel 1 (Leipzig,
19122) blz. 380-381. Wij laten hierbij buiten beschouwing de oorkonde van 853 van Lode
wijk de Duitser (DLdD 66) omdat de overlevering via een spurium van Otto II (DO II 325) de
zaak hier onduidelijk maakt.
34 G. TESSIER, Diplomatique royale (Parijs, 1962) blz. 115-116. De door Tessier in navolging
van Lauer als gerechtsoorkonde aangeduide oorkonde van Karei de Eenvoudige van 28 mei
917 voor St.-Denis (LAUER, a.w., nr. 89) is naar ons oordeel geen gerechtsoorkonde, verge
lijkbaar met die uit 916 en 919. De oorkonde noemt zich preceptum; er is een bij een precep
tum behorende signumregel en recognitieregel; het zegel is het gewone, in de precepta gebruik
te, koninklijke zegel. De plaats van handeling echter is een palts: actum Attiniaco palatio en
de dispositie verwijst naar een uitspraak: per judicium episcoporum ac comitum, necnon et
aliorum optimatum.
[223]
