spronkelijke conditie terug te brengen: uitgedroogd en hard geworden perkament
wordt weer soepel gemaakt door impregnering met natuurlijke vetten en eiwitten
of kunstmatige vervangers hiervan; bros geworden waszegels kunnen met behulp
van opgeloste was/harsmengsels weer hun oude aanzien en sterkte grotendeels terug
krijgen terwijl met behulp van dezelfde natuurlijke materialen beschadigingen bij
gewerkt kunnen worden.
De conservering van papier stelt ons voor grotere technische problemen. Deze pro
blemen zijn nog het geringste bij het kwalitatief goede 18e eeuwse en oudere lompen
papier. Meestal is hierbij het inbrengen van een nieuwe lijming voldoende.
Voor veel grotere problemen zal ons de conservering van de kwalitatief veel slechtere
19e en 20e eeuwse papieren stellen. Veelal is hier de basis van het papier de uit
celluloseketens bestaande vezels aangetast door het uiteenvallen van deze ketens.
Tot nu toe kan men deze papieren alleen versterken door doubleren of cacheren.
Beide methodes zijn verre van ideaal en arbeidsintensief. Vooral op dit terrein is
research dringend gewenst.
Naast de normale gebruiksslijtage zijn vooral talloze soorten schimmels en hakte
nen verantwoordelijk voor het verval van archivalia. Dringend gewenst is een onder
zoek naar effectieve bestrijdingsmethodes van deze mikro-organismen en naar pre
ventieve maatregelen in de depots. Aangezien deze aantasting normaal pas in een
vergevorderd stadium geconstateerd wordt, mag hierover zeker niet te licht worden
gedacht.
Onder het conserveren dient mede verstaan te worden het schoonmaken van ver
vuilde oppervlakken, in het bijzonder ook van zegels. Gezien de grote verschillen in
de gebruikte materialen en de vele en veelsoortige kwalen waaraan deze kunnen lij
den zal het conserveren in de toekomst het meest omvangrijke en tevens het meest
veelzijdige onderdeel zijn van de zorg voor de materiële toestand.
Tot de meest spectaculaire werkzaamheden in het onderdeel van de zorg voor de
materiële toestand behoren ongetwijfeld de restauraties. Onder restaureren in strikte
zin verstaan wij het herstel van beschadigde stukken: perkament waarin de oor
zaken kunnen verschillend zijn gaten zijn gevallen, zegels die in een klein of groot
aantal stukken zijn gebroken en waarvan vaak stukken ontbreken, papier waarvan
door het afbrokkelen van de randen grote stukken verloren zijn gegaan, kaarten die
gescheurd zijn enz. In dergelijke gevallen kan niet volstaan worden met het conser
veren van hetgeen behouden bleef maar moeten de gaten gevuld en de ontbrekende
stukken van de zegels aangevuld worden. Op dit punt werden en worden door onze
ervaren restaurateurs werkelijk frappante huzarenstukjes uitgehaald
De in 1973 gehouden tentoonstelling "Spiegel van behoudenis" gaf indrukwekkende
voorbeeelden van goed geslaagde restauraties. Deze tentoonstelling heeft trouwens
in het bijzonder bijgedragen tot een beter inzicht in de problematiek aan conservering
en restaurering verbonden en heeft aan de bewustwording van het belang van de
materiële verzorging een grote stoot gegeven.
Typische restauratiewerkzaamheden zijn o.m. het z.g. "instukkeren" van gaten in
charters, kaarten e.d.; het herstellen en bijwerken van leren en perkamenten boek-
[468
banden; het verwijderen van vlekken in papier en perkament; en het invullen van
ontbrekende delen van zegels en zegelfragmenten.
Voor wat papier betreft: de gaten kunnen worden gedicht met papier van gelijke
soort en kwaliteit, waarna het geheel met Japans papier wordt overplakt, ofwel
kunnen deze met papierpap worden ingevuld of via een meer gemechaniseerde vorm
door middel van z.g. aanvezelen.
Thans enige woorden over de restauratie-ethiek. Bij het verloren gaan van gedeelten
van de informatiedrager kunnen ook gedeelten van de informatie zelf, van de tekst,
verdwenen zijn. Gezien het feit, dat aan de informatie meestal juridische bewijs
kracht wordt toegekend, mag verloren gegane informatie, dus delen van de tekst van
een oorkonde, stukken van een zegel b.v. nooit worden gereconstrueerd. Op dit punt
wijken de regels van wat wij noemen onze restauratie-ethiek af van die welke ge
hanteerd worden bij restauraties van antiquiteiten in het algemeen. Vooral bij
zegelrestauraties kan op dit punt de verleiding groot zijn. Praktisch is het mogelijk
met behulp van een mal van een ander exemplaar van hetzelfde zegel de ontbrekende
delen van een beschadigd zegel bij te gieten. Indien onomstotelijk vaststaat, dat voor
beide zegels hetzelfde zegelstempel is gebruikt zou het geoorloofd kunnen zijn uit
esthetische overwegingen de ontbrekende zegelfragmenten maar dan in een af
wijkende kleurtint bij te gieten.
Gelijke problemen doen zich voor bij de restauratie van gekleurde wapentekeningen
op een kwartierstaat b.v.; slechts wanneer de kennis van de kleur verkregen wordt
aan de hand van resten op de tekening zelf mag men deze opnieuw aanbrengen. Het
inkleuren van wapens aan de hand van andere afbeeldingen of beschrijvingen lijkt
mij niet verantwoord.
Uit deze wellicht wat extreme voorbeelden moge blijken, dat zich bij de restauratie
problemen kunnen voordoen die weloverwogen beslissingen vragen. Bij de restau
ratie van oude banden zal zelfs in de meeste gevallen een keuze gedaan moeten
worden t.a.v. hetgeen behouden moet worden en wat vervangen kan worden. Te
vaak werden in het verleden de oude banden in onze archieven vervangen door
eigentijds maar tamelijk fantasieloos en onaangepast bindwerk.
De verantwoordelijkheid voor en de uitvoering van de zorg voor de
materiële toestand
Na deze uiteenzetting zal het U duidelijk geworden zijn, dat weliswaar de eigenlijke
restauratiewerkzaamheden als top van de gehele zorg voor de materiële toestand
van archivalia beschouwd kunnen worden, waarvoor kennis en kunde van het hoog
ste niveau vereist worden, daartegenover staat dat m.i. de zorg voor een goede be
waring en conservering van de stukken in feite veel belangrijker en omvangrijker is.
Restauratie is slechts een onderdeel zij het dan een belangrijk onderdeel van
de zorg voor de materiële toestand. M.i. dient in het beleid en de organisatie van
de archiefdiensten meer aandacht gegeven te worden aan de zorg voor de materiële
[469]
