tegemoet te treden. Van het een kwam het ander en al te vaak blokkeerde op den
duur de kruitdamp het zicht.
De snelle maatschappelijke ontwikkelingen verzwaarden de druk. Het overleg met
de departementsfunctionarissen vlotte niet. Van departementszijde werd hij gezien
als een gesloten, terughoudende man, meer geïnteresseerd in studie dan in admini
stratie, heel gewetensvol en op een afstand van de moderne tijd en de zich daarin
voordoende problemen. Steun van buiten was er voor de archiefbelangen nog niet
en het lag ook niet in Hardenberg's aard dit te organiseren. De archivarissen van
zijn generatie waren erudiete heren van stand, solisten, toegewijd en gezagsgetrouw.
Bij Hardenberg groeide de teleurstelling over het onbegrip en over de moeizame
procedures. Meer en meer lokten de geliefde historische studies.
De pensionering bracht een bevrijding van geestelijke spanning en druk: Harden
berg leefde, verlost van kwellende administratieve verplichtingen, zichtbaar en
merkbaar op. Dagelijks was hij studerend en noterend te vinden in het algemeen
rijksarchief of in de koninklijke bibliotheek, wanneer het buitenland, waar de
kinderen leefden en ook oud-collega's werden bezocht, hem en zijn vrouw niet
opeiste.
Bij zijn feestelijk afscheid als algemeen rijksarchivaris bood de oud-rijksarchivaris
mr. B. van 't Hoff hem een chronologische lijst aan van zijn publicaties verschenen
in de jaren 1931-1965. De meer dan zeventig titels hebben ten dele betrekking op
het archiefwezen, ten dele op geschiedkundige onderwerpen variërend van de
Romeinse tot de Franse tijd met uitlopers naar het heden. Na de pensionering
volgden, zie de bijlage, nog bijna dertig artikelen en boeken. Zijn publicaties ge
tuigen van scherpzinnigheid, eruditie en van een bewonderenswaardige beheersing
van archiefbronnen en literatuur.
Sinds 1965 was Hardenberg bestuurslid, sinds 1971 ondervoorzitter van het Cen
traal Bureau voor Genealogie. Onder het vele werk, dat hij op maatschappelijk en
cultureel gebied verrichte, dienen zijn activiteiten voor de Waalse gemeente te
worden genoemd, die hij in verschillende functies diende.
Het voorzitterschap van het Haagse Historische Gezelschap, waartoe hij na het
overlijden van prof. dr. L. Brummel werd geroepen, mocht hij maar heel kort
bekleden.
Hij kon vergenoegd en met afstandelijke ironie deelnemen aan het gezelschapsleven.
Hardenberg was ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw. Met hem ging een
klassiek archivaris van internationale allure heen.
A. E. M. Ribberink
14 mei 1976
[106]
CHRONOLOGISCHE LIJST VAN PUBLICATIES
van
MR. H. HARDENBERG
1966-1976
(met 1 aanvulling op B. van 't Hoff, Chronologische lijst van publicaties
van Mr. H. Hardenberg 1931-1965)
1964
Les immigrants savants aux Pays-Bas vers la fin du dix-septième siècle. Recueil du
septième congrès international des sciences généalogique et héraldique, 1964, blz. 201
211.
1966
Bij de opening van Alkmaars nieuwe archief gebouw; [rede, gehouden door de Algemene
Rijksarchivaris, mr. H. Hardenberg, ter gelegenheid van de officiële opening van het
gebouw van het gemeentearchief aan de Oudegracht op 8 juli 1966], Alkmaars jaar
boekje 1966, blz. 3136.
L'Eglise Watlone de la Haye a 375 ans. Bulletin de la Commission de l'histoire des
Eglises Wallones, Vie série. (1966) 2e livraison.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 1. Anna Roemers Visscher 15831651.
Spiegel der historie 1 (1966) 6, blz. 208214.
De organisatie van de secrete diensten tijdens de republiek Nederlands Archievenblad
70 (1966) blz. 132—147.
1967
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 2. Jonker Jan van Paffenrode 16181673.
Spiegel der historie 2 (1967) 1, blz. 241—246.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 3. Balthasar Bekker 1935—1698. Spiegel
der historie 2 (1967) 2, blz. 281287.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 4. Pieter Langendijk 16831756. Spiegel
der historie 2 (1967) 3, blz. 346353.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 5. Aagje Deken 17411804. Spiegel der
historie 2 (1967) 4, blz. 392—399.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 6. Hendrik Tollens 17801856. Spiegel
der historie 2 (1967) 5, blz. 429436.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Deel 7. Mark Prager Lindo 18191877. Spie
gel der historie 2 (1967) 6, blz. 461467.
Figuren uit de vaderlandse letterkunde. Slot. Justus van Maurik 18461904. Spiegel
der historie 2 (1967) 78, blz. 481488,
Naamkundige problemen rond het koningsgoed in de Maasgouw. Mededelingen van
de Vereniging voor naamkunde te Leuven en de Commissie voor naamkunde te Amster
dam 43 (1967) 1—2, 26 blz.
1968
The administrative practice underlying the Dutch manual for the arrangement and
description of archives. Archives and manuscripts; the journal of the archives section
of the Library Association of Australia 3 (1968) 7, blz. 57.
Archives in the Netherlands. Acta historiae neerlandica 3 (1968) blz. 266287.
[107]
