geven. Bij het enkel boekhouden komt het journaal hoogst zelden voor. Als het er
is, fungeert het als hulpmiddel voor het rekening-courantboek12.
Balansboek
Tenslotte komt zowel bij het enkel als bij het dubbel boekhouden het balansboek.
Dit was naast het dagboek tot 1922 wettelijk voorgeschreven. Aangezien het nogal
wat rekenwerk vereist om een balans samen te stellen, kunnen tussen grootboek en
balansboek nog kladboeken voorkomen. Bij Crone heette een dergelijk deel afslui-
tingsboek.
De behandeling van het bedrijfskapitaal en de goederen in de enkele boekhouding
Bij het enkel boekhouden hoeft het bedrijfskapitaal niet apart geadministreerd te
worden. Het wordt dan jaarlijks vastgesteld op de balans, en het bestaat dan uit het
verschil tussen bezit en schuld. Winst of verlies bestaat uit het verschil van het op
die manier gevonden kapitaal met dat van het voorgaande jaar.
Als er echter meer dan één firmant is, moet het kapitaal worden gesplitst. Er wordt
dan meestal een privérekening voor elke firmant geopend in het rekening-courant
boek.
Per 1 januari 1842 werden de twee zoons van H. G. Th. Crone in de firma opgeno
men. Eén van de bepalingen in de desbetreffende notariële akte, die zich in het
archief bevindt, verplichtte tot een behoorlijke administratie van het bedrijfskapi
taal. Deze is echter niet in het rekening-courantboek gevoerd en verloren gegaan.
De goederen komen in de enkele boekhouding alleen op de balans gekapitaliseerd
voor, er is dus geen goederenrekening. Het bedrag aan goederen komt op de balans
door taxatie aan het eind van elk jaar. Crone heeft dit bijv. op 31 december 1808,
1809 en 1810 in het memoriaal genoteerd, later gebruikte hij meestal losse vellen
papier hiervoor, en het 'in- en verkoopboek'.
De boekhouding van Crone, 1790-1860
Deze eerste periode, globaal dus het einde van de 18de eeuw en de eerste helft van
de 19de eeuw, was in twee gedeelten te splitsen, nl. t/m 1813 en vanaf 1818. Van de
jaren 1814-1817 was geen enkel deel over. Tot 1813 was er een grote verscheiden
heid aan hulpboeken, die, hoewel zij soms dezelfde naam hadden, in verschillende
12 Achter in het journaal 1802-1813 van de Jeneverstokerij 'De gekroonde snoek' te
Weesp, waarvan Crone mede-eigenaar was, staat de volgende notitie: 'Dit Journaal heeft
afgedaan, en werd niet meer gebruijkt, om redene, er Debiteuren- en Crediteurenboeken,
als ook Cassa en Onkostboeken apart zijn, die alle op het Groot- of Rkn.Courantboek
bij sluijting der boeken op de reekening der Geneverstokerij, direct werden geplaatst,
met de Tauxatie der leggende goederen en balance in dito grootboek op hun folio's te
zien.' Dit bewijst dat rekening-courantboek en grootboek in deze boekhouding synoniem
zijn, dat de goederen alleen bij het opmaken van de balans in de boeken voorkwamen,
en dat men het journaal als overbodig 'dubbel' werk beschouwde. De stukken betreffende
deze jeneverstokerij bevinden zich in het familie-archief Crone, eveneens bij de Gemeen
telijke Archiefdienst van Amsterdam.
326
jaren niet dezelfde inhoud hadden, en omgekeerd. Die verscheidenheid en verande
ring was te verklaren door de organische groei van het bedrijf.
Vanaf 1818 t/m 1860 trad er nog nauwelijks een verandering in het systeem op,
behalve dat sinds 1831 elke verwijzing van het ene naar een ander boek ontbreekt.
Men vond het toen blijkbaar niet meer nodig om verwijzingen aan te brengen,
men was voldoende in zijn methode ingewerkt om aan de hand van datum en spe
cificatie de gang van zaken terug te vinden. Om uit te vinden, hoe de administratie
precies werkte, was de periode 1831-1854 daardoor natuurlijk minder bruikbaar.
Om de onderlinge verhouding tussen de delen te vinden, ben ik als volgt te werk
gegaan.
1 Aan de hand van de voorlopige beschrijving op fiches heb ik in kolommen een
schema gemaakt van de aanwezige delen met hun voorlopige inventarisnummers en
de perioden die zij bestreken.
2 Aan de hand van dit schema werd voor elke periode het tijdstip, waarop de
delen het meest compleet waren, vastgesteld. Dit bleek voor de jaren 1790-1800 te
zijn: 1793 en 1796, voor 1801-1813: 1805, voor 1818-1854: 1829-1830. (Het reke
ning-courantboek, het factuurboek, het memoriaal en het 'consignatieboek' zijn
vanaf 1855 niet meer aanwezig).
3 De boeken van de aldus gevonden jaren heb ik per stel geanalyseerd door aan
de hand van de verwijzingen naar bladzijden van andere delen en de dateringen,
na te gaan welke delen naar elkaar verwijzen, en door een aantal gewone handelin
gen, inkoop, verkoop, betaling, zowel contant als per wissel vanaf kwitantie tot
balans (voorzover mogelijk, alleen van 1795 is een dergelijk stuk over) te volgen.
4 Deze gegevens werden weer in een schema gezet, waaruit dus de structuur van
de boekhouding bleek.
5 De resultaten van de periode 1818-1830 heb ik getoetst aan de delen van de
periode t/m 1854 (waarin alleen door middel van de datum het verband met andere
delen konden worden gereconstrueerd) om eventuele veranderingen in het systeem
vast te stellen.
6 Aan de hand van verwijzingen in bewaarde delen kon worden vastgesteld, welke
hulpboeken over welke jaren ontbraken. Bijv. aan het 'verkoopboek' 1805-1810 is
een deel 1801-1804 voorafgegaan. Dit was op te maken uit het feit, dat soortgelijke
boekingen in het rekening-courantboek van 1801-1804 met stijgende bladzijdenum
mers (nl. de verwijzingen naar het hulpboek) werden genoteerd. In 1805 begonnen
de verwijzingen weer met bladzijde 1. Hetzelfde was het geval met het 'diverse-
debiteurenboek', bewaard over 1804-1809, bewezen in 1801-1803 en 181013.
1790-1800
In deze periode werd de boekhouding in het duits gevoerd. Journaal en grootboek
ontbreken, er wordt ook nergens naar deze delen verwezen, alle verwijzingen die er
zijn, konden zonder uitzondering worden gevolgd. Omdat Crone tot 1803 geen per
soneel in dienst had, is er geen reden om te veronderstellen, dat hij nog privé- of
13 Van 1811-1817 ontbreekt het rekening-courantboek.
[327]
