Visuele documenten ie in het gemeente-archief van Rotterdam
In een archiefdepot vindt men in de eerste plaats geschreven documenten, de
neerslag van de handelingen van het bestuur van gemeente, rijk, vereniging enz.
Hieruit kan de historicus vaak wel een goed gedocumenteerd verhaal samenstel
len, maar is hij hiermee tevreden? Hij wil zich graag een beeld vormen van de
omgeving waarin de mensen, wier lotgevallen hij beschrijft, hebben geleefd; hoe
een bepaalde stad of streek eruit zag. Van de beslissingen die genomen werden
voor uitbreiding en verandering van stadswijken, wil hij niet alleen de uitvoering
in verslagen lezen, maar graag ook in beeld zien en liefst ook in geluid horen.
De mens van heden is nu eenmaal meer visueel en auditief ingesteld dan vroeger.
De moderne archivaris streeft zoveel mogelijk ernaar aan deze eisen tegemoet te
komen. Men zou het zo kunnen stellen: de eerste uiting van de mens het ge
luid, het gesproken woord werd het laatst voor de toekomst vastgelegd, want
de geluidsdocumentatie is de jongste vorm van 'historie schrijven'; de jonge mens
leert meestal het laatst het schrift beheersen, maar het geschrevene was het eerste
archiefdocument. Tussen deze beide in ligt het 'plaatjes kijken' en over deze
tweede vorm van documentatie in het archiefwezen de visuele waarvan
het nut het laatste tiental jaren zeer goed door de archivarissen wordt ingezien,
wordt in dit artikel iets verteld, en wel in het bijzonder hoe deze docfumentatie
in het gemeentearchief van Rotterdam tot stand kwam en onderhouden wordt.
Ruim honderd jaar geleden is men er al mee begonnen. Het jaarverslag over
1859 van de Archiefcommissie vermeldt de aankoop van oude tekeningen, kaar
ten en prenten op Rotterdam betrekking hebbend. Enkele jaren later omvat de
verzameling 1000 nummers, opgeborgen in veertien portefeuilles, zowel gravures
en tekeningen als etsen en fotografieën en de commissie koestert de hoop deze
verzameling spoedig te kunnen uitbreiden met een zeer aanzienlijk aantal teke
ningen. Dat deze hoop niet ijdel was blijkt uit het verslag over 1865 waarin de
aankoop van de verzameling Rotterdamse topografica van A. van Stolk wordt ver
meld, waaronder enkele zeer mooie stadsgezichten van G. Groenewegen, die nu
nog pronkstukken van de verzameling zijn1.
De archivaris kreeg de opdracht de prentverzameling, die met deze aankoop tot
4000 nrs. was uitgegroeid, te catalogiseren en ook materieel te verzorgen. Het
eerste deel van de catalogus met de mooie Latijnse titel 'Roterodamum Illu-
stratum' aangeduid en in het dagelijks gebruik kortweg R.I. genoemd verscheen
1 Zie voor uitvoerig verslag over deze aankoop: Ned. Archievenblad jrg. 57 pag. 14-16.
in 1868. Dan stagneert de uitgave enige jaren, omdat 'tengevolge van vele ge
schenken weder een groote uitbreiding verkregen werd en het nazien, opzetten
en indelen daarvan veel tijd heeft gekost, zoodat tot het bijwerken en drukken
van het volgende stuk der beredeneerde beschrijving nog niet kon worden over
gegaan'. In 1880 is de gehele catalogus -- verdeeld in een topografische en his
torische afdeling gereed; een goed overzicht van hetgeen in die tijd de verza
meling bevatte.
Er werd voortgebouwd; met de regelmaat van de klok komen aankopen en ge
schenken voor de verzameling in de jaarverslagen voor. Zelfs een lid van de ar
chiefcommissie koopt op veilingen en schenkt zijn aankopen aan het archief! Tien
tallen jaren lang wordt er met een zeer klein budget gewerkt niet meer dan
400.waarmee in de crisisperiode wel eens al te gierig werd omgesprongen,
zodat de verzameling toen soms van louter geschenken leefde!
Dan komt voor de stad de catastrofe, die voor de verzameling leven betekent. Nu
geen afwachten meer wat geschonken of te koop wordt aangeboden, maar zelf
opdrachten geven. Hiertoe was de archivaris al overgegaan enkele jaren vóór
1940; een paar kunstenaars maakten reeds in het kader van werkverschaffing te
keningen voor de topografische atlas; hun aantal werd uitgebreid tot vijftien. Ook
financieel ging het beter, want op de begroting voor 1941 werd een aanvullend
crediet van 2500.-voor aankoop van voor het archief belangrijke tekeningen
gevoteerd. Maar al gauw was het de bezetter niet welgevallig dat de verwoeste
stad in beeld gebracht werd. Er werden bordjes 'verboden te fotograferen' aan
gebracht, hetgeen echter niet belette dat juist daarvan foto's in het archief te
recht kwamen mèt afbeeldingen van andere 'geheime' objecten. Ondanks de vele
moeilijkheden de meest kostbare tekeningen waren in een veilige schuilplaats
geborgen groeide de verzameling in de oorlogsjaren. Enkele knap getekende
overzichten van de kale stad geven een uitstekende impressie van een toestand
die men zich ook al heeft men die bewust meegemaakt nauwelijks meer
voor de geest kan halen.
Een humoristisch aangelegde tekenaar vereeuwigde het dagelijkse leven: in de rij
staan voor levensmiddelen, het bestormen van een overvolle tram door een wach-
tensmoede menigte, de autobus met gasgenerator en het met stille trom vertrek
ken van de Duitsers op dolle dinsdag.
De aanpak op grotere schaal van de wederopbouw van de stad na 1945 weer
spiegelde zich in de prentverzameling; aanvankelijk viel het accent op het haven
herstel, na 1950 op de binnenstad. Eerst woekerend met een nog zeer beperkt
crediet, maar naarmate het gemeentebestuur de belangrijkheid van de verzameling
meer inzag, werden de credieten hoger, zodat nu over een behoorlijk bedrag kan
worden beschikt.
Werden tot dusver vrijwel alleen tekeningen verworven door aanbod of opdracht
in werkverschaffing, sinds 1959 worden aan een vijftal kunstenaars speciale op
drachten verstrekt om de havenaanleg in het Botlek- en Europoortgebied en de
bouw van de Metro uit te beelden. Een novum was dit in strikte zin nieit, want
bijna honderd jaar te voren, om precies te zijn in 1866, besloot de archiefcom-
[42]
[43]
