Mr. F. J. W. Fabius, De ridderlijke Duitse Orde van verleden tot heden. z. j.,
226 biz.
De schrijver van dit werkje, secretaris van de Duitsche Orde, Balije van Utrecht,
heeft zich blijkens het "Voorwoord' tweeërlei doel gesteld. In de eerste plaats
achtte hij het dienstig de hoofdlijnen van de ontwikkeling der orde in een kort
geschrift weer te geven ten behoeve van de belangstellende leek, van wie niet kan
worden verwacht, dat hij zich gaat verdiepen in de bestaande litteratuur, die voor
een belangrijk gedeelte antiquarisch en bovendien zeer omvangrijk is. Daarnaast
leek het hem raadzaam een beeld te geven van het wezen der Orde, vooral omdat
hij 'hieromtrent op zoveel onbegrip stuitte'.
De schrijver zal, getuige zijn Voorwoord, wel niet de pretentie hebben gehad, in
het eerste hoofdstuk, getiteld 'Geschiedenis van de Orde', een nieuw licht te wer
pen op feiten, die elders reeds uitvoeriger beschreven zijn. Wel kan hij uit hoofde
van zijn functie enkele minder bekende feiten uit de geschiedenis der Balije van
Utrecht mededelen, maar hier laat zijn relaas van de gebeurtenissen uit de franse
tijd ons wel enigszins in de steek. Het komt hierop neer, dat het keizerlijk decreet
van 27 febr. 1811, concernant les biens ecclésiastiques dans les départemens de
la Hollande (Fortuin III, bl. 283) de orde niet met name noemde, zodat pogingen
in het werk werden gesteld om haar goederen aan inbeslagneming te onttrekken.
Zonder succes echter, want al hebben de opgevraagde archieven Parijs nooit be
reikt, 'de Nederlandse vazallenregering drong niettemin op uitvoering van het
decreet van 27 febr. 1811 aan', weshalve de landcommandeur op 4 juni 1812 het
kapittel bijeenriep in buitengewone vergadering, alwaar besloten werd in ieder
geval voort te gaan met pogingen om schadevergoeding te verkrijgen voor de in
beslag genomen goederen (bl. 25). Daargelaten, dat er in 1812 van een nederlandse
vazallenregering geen sprake was, had in dit verhaal toch stellig melding gemaakt
moeten worden van het keizerlijk decreet van 22 oktober 1811 concernant les
biens de l'ordre teutonique existans en Hollande (Fortuin III, bl. 377). Gelet op
het feit, dat ook de nederlandse herstel wet van 1815 uitgaat van de opvatting,
dat de 'bevorens hier te lande bestaan hebbende' balije op 27 febr. 1811 gesup
primeerd was, zou de stelling, dat gedurende de jaren 1811-1815 vele goederen
der Orde door het domeinbestuur 'op onrechtmatige wijze in beslag genomen en
verkocht' waren (bl. 28) wel enig nadere motivering verdragen hebben.
Hoe dit echter zij, bij de reeds genoemde wet van 1815 wordt de Orde 'hersteld,
zoals zij ten tijde van de suppressie in 1811 heeft bestaan, voorbehoudens nochtans
Onze bevoegdheid om aan dezelve orde in tijd en wijle zodanige andere en meer
doelmatige inrichting te geven als Wij zullen goedvinden', (art. 1). Zij kreeg haar
vroegere goederen terug voorzover nog in natura aanwezig en in beheer bij het
domeinbestuur, en de uit haar kapitaal voortspruitende inschrijvingen op het groot
boek werden weer te haren name gesteld.
De slotwoorden van het bovenaangehaalde art. 1 der wet van 1815 zouden een
intensieve bemoeienis des Konings met de organisatie der Orde doen verwachten.
Het is interressant bij Mr. Fabius te lezen, hoe Willem I zich hiervan al spoedig
heeft gedistancieerd. Het hem toegedachte grootmeesterschap heeft hij niet willen
[152]
aanvaarden en wel heeft de Koning omstreeks 1830 de landcommandeur verzocht
een nieuw reglement te ontwerpen en hem ter inzage te zenden, maar toen dit hem
ter goedkeuring werd aangeboden, meende hij te moeten volstaan met aanneming
voor kennisgeving, (bl. 28).
Koning Willem III blijkt in 1857 te hebben opgemerkt, dat gewaakt moest wor
den tegen (de Schr. zegt 'voor', maar hij bedoelt kennelijk het tegenovergestelde)
een meerderheid van vreemdelingen, maar deze aanbeveling heeft niet veel effect
gesorteerd: in de 19e eeuw zijn vrij wat Duitsers als expectanten ingeschreven en
ook toegelaten tot het kapittel, zodat men op een gegeven moment zelfs kon gaan
voorzien, dat gelet op het teruglopen van het aantal in aanmerking komende
Nederlanders (waarover straks) in de toekomst het overwicht bij duitse leden
zou komen te liggen. In 1938 is eerst bepaald, dat in de toekomst alleen Neder
landers konden worden toegelaten en de kort daarop uitgebroken oorlog deed de
rest. De vreemdelingen-leden en exceptanten waren allen Duitsers en 'de verwoes
tende oorlog' (aldus Mr. Fabius) betekende, dat ook deze Duitsers geen recht op
een plaats in de Orde hadden' (bl. 29).
Uit de kwartierstaten der leden van het kapittel, die meer dan de helft van het
boekje beslaan, moet men opmaken, dat het reeds geruime tijd geleden werd af
gesloten en dit zal dan ook wel de verklaring zijn van het feit, dat de Schr. er niet
op wijst, dat op 17 febr. 1959 een nieuw reglement in werking is getreden, waar
van de betekenis door Jhr. Mr. C. C. van Valkenburg is uiteengezet in De Neder-
landsche Leeuw 1959, 351. Deze ligt vooral in de wijziging van de toelatingseisen.
Gold vroeger de eis van vier kwartieren van 200-jarigen adeldom, thans is slechts
vereist, dat de adeldom van de beide ouders terug gaat tot voor 1795, terwijl voor
die van de beide grootmoeders geen nadere eisen zijn gesteld.
Het tweede hoofdstuk, 'Wezen en doel van de Orde' is overwegend van histo-
risch-beschrijvend karakter. Of het veel kan bijdragen tot uitbanning van het on
begrip, waaraan de Schr.. zich blijkens het Voorwoord stoot, valt te betwijfelen.
Als dit onbegrip op rekening gesteld moet worden van 'een gebrek aan respect
voor datgene, wat in de moderne maatschappij met haar esprit utilitair als niet
meer van deze tijd wordt beschouwd', dan wordt het niet weggenomen door een
uiteenzetting, welke er op berekend is aan te tonen, dat men de Orde 'in haar
huidige vorm (moet) zien als een overblijfsel van een idee, welke acht eeuwen
geleden levend was'. Men vraagt zich trouwens af, of de Schr. niet oorzaak en
gevolg verwart, wanneer hij meent, dat de Orde door dit onbegrip omhangen is
met 'een waas van geheimzinnigheid, welke geheel ten onrechte doet denken aan
een genootschap, dat de openbaarheid schuwt'. In ieder geval lijkt openbaarheid
en dat niet over feiten uit een grijs verleden, waaromtrent men gemakkelijk in
lichtingen kan verkrijgen, maar omtrent de tegenwoordige toestand het aange
wezen middel om onbegrip en geheimzinnigheid te doorbreken. Opname van het
(ten tijde van het verschijnen) geldende reglement der Orde, dan wel van de be
langrijkste artikelen of desnoods (want dat is een gevaarlijk werk) van een para
phrase zou m.i. dan ook geenszins inopportuun geweest zijn, maar de auteur
geeft daarvan zo goed als niets.
[153]
