58
plaatsen aan beide oevers op zijn kaart getekend; maar van weergave van
gebieden als de Alblasserwaard in de juiste vorm is geen sprake.
Een ander primitief kaartje illustreert een geschil over visserijrechten op de
Lek tussen Krimpen en Schoonhoven'®8). De Lek en de Noord zijn schematisch
als rechte kanalen getekend. De delen van de oevers van de riviergedeelten,
waarover de geschillen liepen, zijn met verschillende kleuren aangegeven. Maar
waar het hier op aankomt is, dat zelfs niet van primitieve driehoeksmeting, en
evenmin van een poging om het terrein in de juiste vorm weer te geven,
sprake was.
Bladeren wij de inventaris Hingman verder door dan stuiten wij op nog
enige interessante rubrieken van kaarten. In de tijd van Napoleon en koning
Willem I is in ons land een groot aantal straatwegen aangelegd. Er was een
„wegenplan", waarbij de weg van Amsterdam naar Parijs over Utrecht-Gorkum-
Breda, de weg van Amsterdam over Haarlem-Den Haag en Rotterdam naar
de grens, de weg van Amsterdam over Amersfoort-Deventer naar de Duitse
grens, en nog andere ontworpen waren. Hierbij zijn kaarten van enorme
afmetingen gemaakt, van vele meters lengte, die men nu in het Rijksarchief kan
raadplegen37)
Een andere rubriek zijn de vestingkaarten, van het einde van de 16de tot
de 18de eeuw. Bij de veldtochten van prins Maurits was gebleken, dat de
middeleeuwse muren geen voldoende bescherming meer boden tegen het in
vuurkracht vermeerderde geschut. Het was nodig rondom die middeleeuwse
ommuring een ring van ruime grachten en bastions aan te leggen, waarvan de
restanten in onze steden in de vorm van singels en plantsoenen terug te vinden
zijn, b.v. in Zwolle, Deventer, Nijmegen en Maastricht. Het aanleggen van die
nieuwe vestingwerken gaf weer aanleiding tot het maken van talrijke kaarten.
Vooral van de steden in de Generaliteitslanden, Maastricht, 's-Hertogenbosch
en in Zeeuwsch-Vlaanderen zijn veel kaarten gemaakt, die bewaard werden in
het archief van de Raad van State, welk lichaam het toezicht op de vesting
werken had. Ook deze kaarten zijn in Hingmans inventaris beschreven38).
Bovendien zijn een enorm aantal kaarten van vestingen en verdedigingslinies
enige jaren geleden in het Rijksarchief terecht gekomen met de kaarten van het
Ministerie van Oorlog30).
Afzonderlijke vermelding verdienen de prachtige kaarten en atlassen, in de
18de eeuw gemaakt door de Hattinga's, n.l. door Willem Tiberius Hattinga en
zijn beide zoons David Willem Coutry, alias Carel, en Anthonie Hattinga40).
Willem Tiberius, die een zoon was van een predikant in Sluis, schrijft in het
voorwoord van zijn atlasdat hij genegenheid kreeg tot de geometrie,
geografie en in het bijzonder tot de kennisse van Staats Vlaanderen, waartoe
hem aanleiding wierd gegeven door het gedurig horen redekavelen van een
vader, welke den tijd, die hij van het predikambt tot Sluis in Vlaanderen
30Hingman, no. 533.
3') Hingman, nos. 1283-1386. Is. van Dam. De weg van Deventer naar de Duitsche
grens via Enschede resp. Oldenzaal, als onderdeel van den heirweg van Parijs naar
Berlijn in 1813. Met een verkleinde reproductie. Verslagen en mededeelingen Overijsels
Regt en Geschiedenis, 50 (1934), blz. 65-88.
38) Hingman, nos. 3128-3752.
30) Een aantal van deze kaarten wordt beschreven in de Lijst van gedrukte kaarten
voorhanden in het archief der Genie van het Ministerie van Oorlog. 's-Gravenhage 1857.
40) J. Keuning De Hattinga's. T.A.G. 75 (1958), blz. 106-119.
59
overig had, besteedde in het aanleggen van landerijen, bedijkingen van schorren
en polders, waarvan hij nevens anderen eigenaar was". Dit alles werd voor
Willem Tiberius aanleiding zich toe te leggen op het maken van kaarten van
Staats-Vlaanderen „Dus ruim twintig jaren met een aanhoudende ijver, on
ophoudelijke naarstigheid en onvermoeilijke arbeid na het meten van de
distantien der torens en molens maakte hij „eindelijk een kaart van Staats
Vlaanderen met de oude en nieuwe limieten en alle jurisdictiën", welke kaart
was voltooid in 1744.
Door die kaart van Staats-Vlaanderen werd de aandacht van de Raad van
State op Hattinga gevestigd. Het was in de jaren van de Oostenrijkse successie
oorlog, toen de Franse legers Staats-Vlaanderen en Bergen op Zoom be
dreigden. Hattinga kreeg opdracht een exemplaar van zijn kaart aan de Stad
houder aan te bieden. En later kregen hij en zijn zoons opdracht geheel
Zeeland en verder de vestingen in Staats-Brabant en elders in de Republiek
in kaart te brengen.
Het resultaat van al dit zwoegen was een viertal getekende atlassen met
prachtige en nauwkeurige kaarten. Een atlas van Zeeland in 4 delen met 182
kaarten, een atlas van Staats-Vlaanderen in 5 delen met 240 kaarten, een atlas
van Staats-Brabant in 3 delen met 137 kaarten, en een atlas van de frontieren
van Gelderland, Overijsel en Groningen in 3 delen met 133 kaarten. Alles
samen 15 delen met 692 kaarten.
Van deze atlassen met getekende kaarten bestaan drie exemplaren. In de
Franse tijd zijn ze naar Parijs gesleept, en het heeft heel wat moeite gekost
hen na Waterloo weer in ons land terug te krijgen. Van die drie exemplaren
zijn er twee in het Algemeen Rijksarchief, terwijl het derde exemplaar verdeeld
is over de Rijksarchieven in Middelburg, 's-Hertogenbosch, Zwolle en Gro
ningen. Deze kaarten zijn, nu ze niet gedrukt zijn, weinig bekend. Het is te
hopen, dat ze, nu ze voor iedereen gemakkelijk te raadplegen zijn, meer bekend
zullen worden (zie afb. 10 en 11).
Tenslotte wil ik nog op enkele bijzondere stukken de aandacht vestigen. Ik
heb de voornaamste inventarissen van kaarten in het Rijksarchief genoemd
en medegedeeld, dat dit artikel zich voornamelijk met kaarten uit de inventaris
Hingman bezig houdt. In die inventaris worden in principe de kaarten van
Nederland en onderdelen beschreven. Maar achterin is een kleine rubriek van
„kaarten van gewesten, polders enz. buiten Nederland gelegen". Daar vindt
men een bijzondere verrassing, n.l. een kaart van 1533, een portulaan, die in
het Rijksarchief terecht kwam samen met het archief van het Hofje van Hoge-
lande in Den Haag. In dit archief zijn stukken gedeponeerd, afkomstig van heren
van Warmond en Alkemade, o.a. van Jan van Duvenvoorde, heer van Warmond
en Alkemade (1547-1610), de „admiraal van Warmond". Deze verdienstelijke
vrijheidsheld was bevelhebber van de Hollandse vloot, die deel nam aan de
expeditie, die, samen met de Engelsen, de Spanjaarden in 1596 in eigen land
aanviel, bij welke gelegenheid een Spaans eskader in de haven van Cadiz
vernield en die stad geplunderd werd. Toen zal Jan van Duvenvoorde in het
bezit van de portulaan zijn gekomen (zie afb. 1241Het is dan een portulaan
of zeekaart van de Middellandse zee en de oostkust van de Atlantische
41) Hingman, no. 3803. Zie mijn artikel: Een portulaan van Jacobus Russus uit
Messina in het bezit van Jan van Duvenvoorde, in Oud-Holland, jaarqanq 75 (1960),
blz. 100-107.
