158
In rang staan in dit gewest de families der zg. banne'rheren vooraan in de
rij. U kent het oude rijmpje: Bergh de rijkste, Bronckhorst de edelste. Baer de
oudste, Wisch de stoutste. Over het archief Bergh, dat het meest ongeschonden
tot ons gekomen is, sprak ik reeds.
Het archief Bronckhorst heeft, door splitsing van de rijke bezittingen over
verschillende takken, veel wederwaardigheden beleefd. Een klein gedeelte is
terecht gekomen bij de laatste eigenares, de familie Metelerkamp, die het
aan het Rijksarchief in Gelderland heeft overgedragen. Een zeer belangrijke
collectie archivalia op het kasteel Borculo berust hebbende, is aan de familie
Van Limburg Stirum, erfgenamen der graven van Bronckhorst gekomen, en
eerst in de jongste tijd, na tal van jaren als verloren te zijn beschouwd,
tevoorschijn gekomen en eveneens aan het Rijk overgedragen. Uit oude inven
tarissen blijkt, dat er veel verloren is gegaan, maar toch is het archief, waarvan
binnenkort een inventaris etc. zal verschijnen, van groot belang.
Het archief van de heren van Baer is, doordat hun geslacht reeds vroeg
is uitgestorven, in verschillende handen gekomen wegens herhaalde verkoop
van hun heerlijkheid. Een belangrijk en wel het oudste gedeelte, berust in het
archief te Anholt van de vorst van Salm-Salm, een ander deel, van later tijd,
bevindt zich in het archief van het kasteel Hackfort van de familie Van Wes-
terholt (gedeponeerd op het Rijksarchief in Gelderland) en het laatste gedeelte
in het archief van de Gelderse Rekenkamer, die in 1735 de heerlijkheid aan
kocht en het beheer overnam.
Het archief Wisch tenslotte is voor een belangrijk deel onder de rentmeesters
van het kasteel blijven berusten en eveneens gedeponeerd in het Gelderse
archief. Omdat Wisch in de 18de eeuw vererfd is op de prinsen van Pruisen,
ligt het administratieve archief van na die tijd in het Geheimes Hausarchiv
van de koningen van Pruisen.
In Holland had men, volgens een overeenkomstig rijmpje, als belangrijkste
geslachten Arkel, Brederode, Egmondt en Wassenaer. Voorzover ik kan na
gaan is het Arkel-archief in het grafelijk Hollands archief terecht gekomen,
dat van Brederode maar zeer gedeeltelijk, terwijl het grootste gedeelte ervan
een vrijwel dood bestaan lijdt in het Staatsarchiv te Detmold (vererfd via
Dohna naar de Lippe's).
Het Egmondt-archief is voor een belangrijk gedeelte in Parijs terechtgekomen,
waar het als Egmont-Pignatelli archief een niet vaak geraadpleegd deel uit
maakt van de verzamelingen van de Bibliothèque Nationale.
Met het Wassenaer-archief is het beter gesteld. De archieven van de ver
schillende takken van dit oude geslacht (Rosande, Katwijk, Duivenvoorde,
Starrenburg) bevinden zich op het Algemeen Rijksarchief; het archief van een
R.K. tak van dit geslacht (Warmond) moet berusten bij de familie von Geyr-
Schweppenbrug op Eichs (Kreis Schleiden) in het Pruisische Rijnland. Het
zo bijzonder belangrijke archief van de tak Obdam is door vererving op Twickel
terecht gekomen.
Het Rijksarchief in Utrecht heeft gelukkig het belangrijke archief der heren
van Montfoort onder zijn hoede, van de grote stadsfamilies is dat van de
Zoudenbalchs wel het merkwaardigste.
In Overijssel zijn vooral van belang de archieven van de Rechterens op
Rechteren en op Almelo. De huis- en familiearchieven in de andere provinciën
zijn mij niet voldoende bekend om er iets van te kunnen mededelen.
159
Tot slot van mijn verhaal moge ik hier nog enkele incidentele mededelingen
doen over een aantal Gelderse archieven. Een archief waarvan de lotgevallen
zeer merkwaardig zijn is dat van het kasteel de Cannenburgh te Vaassen. In,
1865 overleed kinderloos de laatste baron van Isendoorn a Blois, wiens geslacht
sinds 1563 op dit kasteel had gewoond. Wegens zijn onduidelijk testament
kwamen van alle kanten erfgenamen opdagen. Het archief schijnt in 1881,
toen de weduwe van de baron overleed, nog op het kasteel berust te hebben,
en daarna ten dele aan haar familie, de Brabantse Oldeneels, gekomen te zijn.
Andere gedeelten zijn bij de boedelnotaris gekomen, weer andere bij een latere
eigenaar van het kasteel, nog weer andere bij de vereniging Felua te Apel
doorn. Ongeveer in het laatst der vorige eeuw is een deel van de collectie,
die bij de Oldeneels berustte, opgeruimd en in diverse handen gekomen, ten
dele vernietigd en voor de rest verkocht. Een aantal belangrijke stukken kwam
te Mechelen terecht, waar zij door mr. G. Wildeman werden ontdekt en aan
gekocht. Ook het gemeentearchief in Breda bekwam zijn deel. Het restant
van de stukken, dat nog bij de familie Man Oldeneel berustte, is ten slotte in
Arnhem publiek geveild. Ik mag er mijn voldoening over uitspreken, dat vrijwel
al deze fragmenten van het archief thans verenigd zijn op het Arnhemse
Rijksarchief, welks aanwinstenlijst de Cannenburghse archivalia vermeldt in
de jaren 1880, 1903, 1906, 1908, 1909, 1912, 1921, 1928, 1929, 1930, 1931,
1932, 1937, 1941, 1946, 1947, 1948, 1950, 1951, 1952, 1956 en 1959, dus in
totaal 22 keer.
Een vreemd verloop hebben ook de lotgevallen van de archieven van de
diverse takken van het aanzienlijke geslacht Van der Capellen gehad. In 1847
overleed op de havezathe de Dam bij Warnsveld de laatste freule Van der
Capellen van den Dam. De familie Van Goltstein, die erfgename was, bracht
het archief over naar haar kasteel de Vanenburg bij Putten. Bij een boedel
scheiding in 1868 kwam een willekeurig gedeelte terecht bij de zoon, die
op Oldenaller woonde, een ander deel bleef op de Vanenburg bij de dochter,
mevrouw Van Pallandt, berusten. Na de dood van de laatste baronesse van
Goltstein op Oldenaller in 1924 schonk de executeur-testamentair alle door
hem gevonden stukken betreffende de familie Van der Capellen aan het
hoofd van het geslacht Van der Capellen uit de tak van de Marsch, die ze
verenigde met het reeds in zijn bezit zijnde familiearchief. Dit alles is in 1942
respectievelijk 1950 aan het Rijksarchief in Gelderland in bewaring gegeven.
Het archief, dat op Oldenaller bleef berusten, en dat nog belangrijke bestand
delen van het Dam-archief bleek te bevatten, is in 1959 door de familie Boreel
aan het Rijksarchief overgedragen.
Met het archief op de Vanenburg liep het droevig af. Een aantal jaren
geleden werd dit bezit geliquideerd, en het archief kwam voor een goed deel
in handen van de verzamelaar H. J. Murray Bakker te Alkmaar, uit wiens
nalatenschap het in 1953 en volgende jaren stuksgewijze geveild werd. Een
belangrijk deel daarvan is door aankoop aan het Rijksarchief gekomen, doch
veel zal ook in particuliere handen gekomen zijn.
Het zou mij te ver voeren U over andere archieven te gaan vertellen. Vol
doende zij, dat de belangrijkste Gelderse huisarchieven nu te Anhem berusten,
waarvan Keppel, Ruurlo en Waardenburg-Neerijnen wel tot de gewichtigste
en grootste behoren.
De archieven van Middachten en Verwolde berusten nog op de kastelen
