28
4 Het kiezen van de beste overlevering.
Een belangrijk document doorloopt verschillende stadia van ontwikkeling,
waarvan de voornaamste zijn: concept, minuut, origineel, kopie. Concept en
minuut zullen dikwijls samenvallen. Als men ze onderscheidt, dan is een con
cept de voorlopige tekst, een minuut de vastgestelde tekst, die gebruikt wordt
voor de vervaardiging van het oorspronkelijk en die in het eigen archief van
de afzender bewaard wordt. Verdere onderscheidingen op dit gebied zijn nog:
klad of brouillon. duplicaat, authentieke kopie, kopie van kopie enz. Bij
originele brieven onderscheidt men: autograaf of eigenhandig oorspronkelijk,
als de brief door de afzender geschreven en getekend is, en ondertekend oor
spronkelijk, als de brief door een klerk geschreven en door de afzender ge
tekend is. Deze onderscheiding is belangrijk genoeg om onder de brief aan
gegeven te worden. Ze is niet altijd gemakkelijk vast te stellen, als het hand
schrift van de brief niet treffend gelijk of ongelijk is aan dat van de onder
tekening. Zorgvuldig onderzoek van het schrift is dan nodig, maar er zullen
altijd onopgeloste gevallen overblijven.
Is het origineel aanwezig, dan verdient dit de voorkeur voor uitgave. Een
minuut is in het algemeen te prefereren boven een kopie. De meeste tekst
corrupties vindt men gewoonlijk in kopieën. Kopiisten maken bijna altijd fouten,
door haast en slordigheid. Zijn er alleen kopieën aanwezig, dan is het zaak
om deze te rangschikken en de beste te kiezen, wat niet altijd gemakkelijk is.
uiteindelijke keus zal dikwijls willekeurig zijn. Varianten van de tekst in
andere stadia van ontwikkeling kunnen opgegeven worden in de noten, indien
ze van voldoende belang zijn. Elk geval zal afzonderlijk beoordeeld d'enen
te worden.
5. Het resumeren.
Niet elk stuk verdient (ik zei het reeds) volledige publikatie. Het kan nodio
zijn dat men volstaat met een meer of minder uitvoerige samenvattinq of
résumé in eigen woorden. Van regesten zou ik in dit verband liever niet
spreken. Een regest vat de inhoud van een stuk bondig, liefst in één zin «amen.
Regesten maken is het werk van de archiefdienst. Regestenlijsten zijn een
normaal onderdeel van inventarissen van archieven. Een bronnenuitgave eist
een wat uitvoeriger résumé. Ter onderscheiding van de in extenso gepubli
ceerde teksten kunnen de samenvattingen cursief gezet worden.
De motieven waarom stukken geresumeerd worden, zijn plaatsbesparina.
geldbesparing, vergemakkelijking van het werk voor de gebruiker. Het motief
is benaald niet tijdbesparing voor de bewerker. In extenso" publiceren is meestal
minder tijdrovend dan het maken van een goed résumé.
Er kunnen op deze wijze zeer bruikbare uitgaven ontstaan. Ik noem bv.
Corresnondance de la cour d'Espagne sur les affaires des Pays-Bas au 17e
siècle, de grote en belangrijke Belgische bronnenuitgave van Lonchav, CuveÜer
en Lefèvre. Hier zijn bovendien de résumé's van Spaanse stukken in het
Frans gesteld. Ik ben niet geneiqd dit vertalen als een wetenschappelijke dood
zonde te beschouwen. De Engelsen doen hetzelfde, bv. in de Calendar of State
Papers, Venetian, waar Italiaanse stukken in het Engels vertaald of geresu
meerd worden.
6 Het kopiëren.
Het kopiëren is naar mijn ervaring de minst begeerde bezigheid in het hele
29
proces van bronnen-uitgeven. Men vindt het een soort van koeliewerk, dat
men gaarne aan anderen overlaat. Dit lijkt mij een grove misvatting. Een goede
transcriptie van de teksten is de grondslag van elke bronnenuitgave. Een be
trouwbare tekst, die eens en vooral vaststaat, is het primair noodzakelijke.
Voor goed kopiëren van zeer uiteenlopende documenten, gesteld in allerlei
talen, geschreven dikwijls in moeilijk leesbaar handschrift, zijn allerlei eigen
schappen nodig: verstandelijke, als kennis van de palaeographie, talenkennis;
fysieke: goede ogen; karaktereigenschappen: nauwgezetheid en verantwoorde
lijkheidsgevoel. Ik houd van het ouderwetse woord getrouwelijk op het titel
blad van de oude Statenbijbel, waar sprake is van getrouwelijk overzetten.
Zo zou ik willen spreken van getrouwelijk kopiëren. De goede kopiist neemt
met pijnlijke zorgvuldigheid over wat de schrijver van het document hem
voorzet: zijn ouderwetse wijze van uitdrukking, zijn slechte zinsconstructies,
zijn inconsequente spelling, zijn onnauwkeurigheden, zijn fouten, in sommige
gevallen ook woorden die geschrapt zijn. Doorgehaalde woorden kunnen im
mers van belang zijn voor het leren kennen van de gedachtengang van de
steller: zij geven aan wat hem door de geest ging, alvorens hij zijn gedachten
definitief formuleerde. Er is geen school waar men goed kopiëren leert, het
is een zaak van karakter, van aanleg en ervaring.
Er zijn onnoemelijk veel slechte bronnenuitgaven, waarvan de tekst onlees
baar is door corrupties. Het ligt meestal aan slordig kopiëren en onvoldoende
collationeren. Ik heb liever een uitgave met onvoldoende annotatie, of in 't
geheel geen annotatie, dan een uitgave met een onbetrouwbare tekst. Er be
staat op het gebied van bronnenuitgeven veel dilettantisme, om niet te zeggen
gemodder. Er is geen controlemiddel in het werk zelf. Indien een ingenieur
verkeerde berekeningen maakt, dan stort de brug die hij gebouwd heeft in;
als een arts zich ernstig vergist, gaat de patiënt dood. Maar de bronnen-
uitgever die ons onbetrouwbare teksten voorzet, krijgt hoogstens een on
gunstige kritiek, en dat alleen als de recensent deskundig en consciëntieus is
en de moeite neemt, de uitgegeven teksten met het oorspronkelijk te verge
lijken. Ernstige tekortkomingen in de teksten van bronnenuitgaven worden soms
pas na tientallen of honderden jaren ontdekt.
Er zijn uitgaven waar (door de uitzonderlijke moeilijkheid van het hs.)
eigenlijk alles aankomt op goed kopiëren; Oldenbarnevelts schrift bv. is be
rucht. Ook originele handtekeningen behoren tot de moeilijkst te ontcijferen
woorden. Een kopiist die dergelijke moeilijkheden weet te overwinnen, is
goud waard.
7. Het normaliseren van de tekst.
Ik kom tot een punt dat waarschijnlijk het meest problematische is van alles:
het normaliseren. Ik heb zelfs geaarzeld om het als afzonderlijk punt te noe
men. Als iemand mij plotseling zou vragen: normaliseert u de teksten die u uit
geeft, dan zou ik antwoorden: neen. De geur en de kleur van het oude docu
ment moeten zoveel mogelijk bewaard blijven. Modernisering van de stijl van
een vroegere generatie is ontoelaatbaar. Geen verandering dus in taal en
spelling, in compositie en zinsbouw, in stijl en woordkeus; geen verbetering
van taalfouten.
Vroeger deed men dat anders. Men fatsoeneerde taal en spelling, zinsbouw
en stijl van de steller van een oud document naar de norm van de eigen tijd;
