102
Besonders aber soil er iiber jedes besondere Gefach, Ambt, Stadt und
dergleichen ein repertorium speciale nach ein Ihm von Unserer Regierung
zu zustellendes project verfertigen, und solches dergestalt einrichten, dasz
man daraus als einen nervosen(l) Extract den inhalt der Schriften und docu
menten kürzlich ersehen könne. Dann soil er auch iiber alle im Archiv befind-
liche Documenta und Briefschaften, jedoch mit Absonderung derer publicorum
et privatorum, Herrschaftliche und Unterthanen LIrkunden ein repertorium
generale, ebenfals nach einem in Unserer Regierung zu verfassendem und Ihm
zu zustellenden project verfertigen, damit man daraus so forth Seriem rerum
et documentorum und der darinnen befindlichen Griinden ersehen könne
Und nachdem die von Cassel5) vor etlichen Jahren nach Dietz transportirten
Volumina noch nicht aus einander gesucht, viel weniger in Ordnung gebracht,
so hadt Unser Archivarius auch dahin zu sehen, dasz diese ordentlich sepa-
rirt, numerirt und mit selbigen durchgehends wie in dieser Unser Instruction
gesetzt und verordnet, verfahren werden; bey ein oder ander Vorfallen den
Zweifels aber, sich bey demjenigen Regierungsrath oder Assessor, welchem
wir jedes mahlen die speciale Aufsicht Unsers Archiv auftragen werden sich
zu melden und daselbst Raths und Anweisung gewartig".
De eerste Dillenburgse archivaris van Willem IV schijnt niet boven een
locale grootheid uitgekomen te zijn. Hoe geheel anders was dit met zijn (on
middellijke?) opvolger Anton Ulrich von Erath (1709—1773), die in 1747
door de Prins als „Oranien-Nassauischer Regierungsrath" en archivaris aan
het hoofd van zijn Haus- en Landesarchiv in Dillenburg geplaatst werd en
in die hoedanigheid o.a. de jarenlang zich voortslepende strijd met het Huis
Isenghien over s Prinsen graafschap Vianden tot een oplossing wist te bren
gen. Götze6) schreef over zijn betekenis als historicus en archivaris, dat zijn
ms. gebleven, tien folianten omvattende „Conspectus historiae Nassoviensis"
met bijbehorende „Annotationes" is „ein mit eminentem Fleisse ausgearbeitetes
Werk, welches in Gestalt kurzer Regesten und tabellarischer Form die Ge-
schichte des Hauses und Landes Nassau bis zur Brudertheilung von 1255, da-
nach nur die des Ottonischen Stammes unter synchronistischer Vorführung der
einzelnen Linien darstellt. Es gibt in nuce das gesammte Material des Oranien-
Nassauischen Archivs, für welches Erath die Grundlage zu einer systematischen
Einrichtung und Anordnung in so übersichtlicher V/eise geschaffen hat, wie
sie in jener Zeit nur auszerst wenige Archive besaszen".
Het archief was tot 1760 geborgen geweest in een der Dillenburgse slot-
gewelven, met het opschrift „Memento dierum antiquorum, cogita generationes
singulas, interroge maiores tuos et dicent tibi", i.e. de Latijnse vertaling van
Deuteronomium 32 7. Nadat het slot tijdens de zevenjarige oorlog in 1760
5) Dit zal slaan op de acta van Karei, landgraaf van Hessen-Kassei, als Nassaus
voogd over zijn kleinzoon Willem IV. Jacob Reinhardt was zijn secretaris geweest
der voogdijregering in Diez.
Allgemeine Deutsche Biographie (Leipzig 1877), deel VI, blz. 182—183.
103
aan het oorlogsgeweld ten prooi gevallen was, werd de kostbare verzameling
in 1764 in een apart gebouw ondergebracht7).
Von Erath overleed in 1773 en eerst vijf jaren later, in 1778, werd hij de
finitief als Archivdirector opgevolgd door Karl Heinrich von Rauschard, die
evenals hij uit het Brunswijkse stamde en wiens vader Georg Adam von Rau
schard in 1740 als regeringsraad te Dillenburg in dienst getreden was en in
1748 door de Keizer geadeld werd. Hij bracht het tot president der Landes-
regierung in Dillenburg, waar zijn zoon Karl Heinrich in 1750 geboren werd.
Deze kreeg eerst een functie in Brunswijk, werd in 1768 assessor bij de
Landesregierung in Dillenburg, in 1778 aldaar regeringsraad en landsarchivaris
in zijn geboorteplaats, waar hij in 1796 betrekkelijk jong overleed. De latere
Wiesbadense staatsarchivaris Dr W. Sauer8) schreef over hem dat hij een
even onvermoeibaar en rusteloos werker was als zijn voorganger Von Erath,
wiens ordening en bewerking van het archief van het Huis Nassau hij voori
zette. Zijn hoofdverdienste ligt verder in de aanvullingen op Von Erath's
Conspectus Historiae Nassoicae en in zijn in 1789 voltooid ms. „Nassauische
Geschlechtstafel des Ottonischen Stammes nebst einem Versuch eines chrono-
logischen Abrisses der Geschichte der regierenden Herren bis auf d:'e gegen-
wartige Zeit", dat de genealogieën der onderscheiden takken van de Ottoonse
stam van het Huis Nassau bevat, in navolging van wat Hagelgans in 1753
voor de Walramse Nassaus gedaan had. Een bekend geleerde, Gereken9),
schreef over het archief te Dillenburg, dat het Calendarium van Von Erath
„freilich noch grosze Lücken und vielen Platz zum Nachtragen hat" en dat
Von Rauschard „einen Abrisz der Nassauischen Geschichte für die jungen
Prinzen von Oranien ausgearbeitet10)die zugleich mit einer Bibliotheca Nas-
sovica versehen ist, wovon ich wünschte dasz der Herr Verfasser Erlaubnisz
erhielte, sie drucken zu laszen". Dit is helaas nooit gebeurd. In mijn voor
oorlogse functie van wetenschappelijk assistent bij het Koninklijk Huisarchief
vond ik een der exemplaren van Von Rauschard's Nassauische Geschlechts
tafel terug, bestemd „für das Hofdepartement" en gedateerd Dillenburg
20 Februari 1790. Andere exemplaren berusten vermoedelijk in Wiesbaden.
Aldaar vond ik twintig jaar geleden in het Staatsarchiv een copie der Pro
Memoria, die Von Rauschard 28 Januari 1776 te Dillenburg, toen hij nog niet
7) Zie: Beitrage zur Baugeschichte des Dillenburger Schlosses, van Studien-
direktor E. Becker in de Heimatblatter, Beilage zur Dill.-Zeitung, van 1 en 24 De
cember 1931, waar men de Archivi Dillenburgensis Camera Interior en de Archiv'i
Diüenburgensis Camera Exterior vindt afgebeeld (de laatste tekening werd over
genomen door dr N. Japikse: De geschiedenis van het Huis van Oranje-Nassau,
II, tegenover blz. 139, Den Haag, 1938).
s) Allgemeine Deutsche Biographie, dl. 27, Leipzig 1888, blz. 445446.
9) Philipp Wilhelm Gereken, Reisen durch Schwaben, Baiern, die angranzende
Schweiz, Franken, die Rheinischen Provinzen und an der Mosel etc. in den Jahren
1779.1785, nebst Nachrichten von Bibliotheken, Handschriften, Archiven, dl. III,
Stendhal, 1786, blz. 457.
10) Volgens de Versuch einer Nassauischen Geschichtsbibliothek (in 1799 door
de Diezer theoloog Johann Hermann Steubing zonder zijn naam te noemen uit
gegeven te Hadamar en Herborn), blz. 17, is dit een chronologisch uittreksel met
tabellen, door Von Rauschard gemaakt uit de door 'hem voortgezette Conspectus
van Von Erath, en door hem in 1789 aan de erfprins Willem Frederik aangeboden
bij diens reis door het vorstendom Nassau-Oranien.
