64
gebruikt10). Het meest geschikt is een moderne geografische indeling, waar
bij een nieuwe wereldatlas of encyclopaedic een handleiding kan zijn11).
Ondertussen, voor te beschrijven kaarten in onze archieven liggen de
problemen anders en is het kiezen van een hoofdwoord in de titelbeschrijving
zelfs vaak overbodig. Gewoonlijk heeft men een beperkt aantal kaarten te
beschrijven, of kaarten van een bepaald gebied (een stad of provincie), of
het zijn kaarten, die tot één soort behoren (b.v. rivierkaarten, stafkaarten,
kadasterkaarten, of getekende kaarten, die bij processen werden gebruikt).
Wij kunnen dus vaak afwijken van het door de grote bibliotheken gevolg
de systeem, waar de gedrukte kaarten hoofdzaak zijn en het hoofddoel is
een beschrijving te geven van een zeer groot aantal kaarten in één catalogus,
terwijl het in de archieven meest gaat om een beperkt aantal kaarten of
kaarten van een bepaalde soort, en, tenminste bij „archiefkaarten", meest
getekende en minder vaak gedrukte kaarten beschreven moeten worden.
De conclusie uit dit alles is, dat het ongewenst is een aantal regels te
geven, waaraan in alle gevallen de te maken beschrijving van een kaart moet
voldoen. Beter is het een maximum aantal elementen voor een beschrijving
te geven en dat ieder voor zijn geval uitmaakt, welke elementen hij wel,
welke niet in de beschrijving voor het bepaalde geval wil opnemen.
Na deze inleidende beschouwingen mogen hier dan de voorgestelde regels
volgen, die ik gaarne aan het oordeel van de archivisten onderwerp. Moge
het een nuttige bijdrage zijn voor de nieuwe uitgave van de Handleiding.
1. Wanneer zich in een archief kaarten bevinden worde aan de inventaris
een kaartenlijst toegevoegd, waarin alle kaarten beschreven worden.
Toelichting: Evenals oorkonden en andere belangrijke stukken van vóór
een bepaald jaar daterend in een regestenlijst moeten worden beschreven,
moeten de kaarten afzonderlijk worden beschreven, omdat zij bijzondere
waarde hebben voor de historisch-geografische documentatie.
2. Het is gewenst eveneens kaartenlijsten te vervaardigen, waarin de
beschrijving is opgenomen van de kaarten, die niet tot een archief behoren
of waarvan niet vastgesteld kan worden tot welk archief zij hebben behoord.
Toelichting: zie sub 1 en de inleiding hiervóór.
3. Het kan gewenst zijn alle in een archiefbewaarplaats berustende kaar
ten in één kaartenlijst te beschrijven. Waar mogelijk worde dan vermeld
tot welk archief de kaart behoort.
Toelichting: zie de inleiding hiervóór.
4. Voor grotere archiefbewaarplaatsen is het gewenst een lijst aan te
leggen van alle kaartenlijsten.
10) Zuid-Holland kan zijn het baljuwschap of het rentmeesterschap van de
Rekenkamer, in beide gevallen het gebied rondom Dordrecht. Volgens de in
deling van de Rekenkamer lag 's-Gravenhage in Noord-Holland! In de tijd der
Republiek was, in tegenstelling tot het Noorderkwartier, het Zuiderkwartier of
Zuid-Holland het gedeelte van Holland beneden het IJ. Volgens deze maatstaf
lag Haarlem in Zuid-Holland! Dan heeft men de moderne provincie Zuid-Holland!
lx) Zie over dit alles: G. de Jong, De titelbeschrijving en rangschikking van
geografische kaarten, en: de titelbeschrijving van geografische kaarten. (Biblio
theekleven 27 (1942), blz. 28—41 en 172175), en het artikel van dezelfde schrij
ver in het Oudheidkundig Jaarboek van 1944, hieronder vermeld op blz. 68.
65
Toelichting: De meeste onderzoekers wensen kaarten te raadplegen, waar
op een bepaald gebied wordt weergegeven en zij stellen minder belang in de
ons zo dierbare samenhang met een archief.
Het is dus gewenst dat grotere archiefdepöts, zoals het Algemeen Rijks
archief, een lijst kunnen overleggen van alle kaartenlijsten, waarin zich
kaarten kunnen bevinden, die voor een bepaald onderzoek van nut kunnen
zijn.
5. Kaarten, die deel van een archief uitmaken .archiefkaarten"wor
den als alle andere stukken naar het herkomstbeginsel in de inventaris be
schreven. In het inventarisnummer wordt vermeld, dat zich onder de stukken
een of meer kaarten bevinden onder opgave van het aantal. Verwezen wordt
naar de beschrijving van de kaarten in de kaartenlijst. In de kaartenlijst
wordt naar het inventarisnummer verwezen.
Toelichting: Daar kaarten waarde hebben voor de geografische documen
tatie moet het aanwezig zijn van kaarten steeds uit de inventaris blijken.
De vermelding behoeft slechts kort te zijn, kan beperkt worden tot de mede
deling: „Hierbij één (of meer) kaart(en), zie kaartenlijst no.(s) De
verdere details worden in de kaartenlijst gegeven.
6. Voor de beschrijving van de kaarten in de kaartenlijst kan geen alge
meen geldend model worden gegeven; wel een aantal elementen, die voor
zover dat in het bepaalde geval gewenst is, in de beschrijving worden opge
nomen.
Toelichting: Zie de hierboven gegeven inleiding.
7. De beschrijving van de kaarten in de kaartenlijst zij zo gedetailleerd
dat ieder, ook zonder de kaart gezien te hebben, de betekenis ervan kan
bepalen en bij gedrukte kaarten de identiteit kan vaststellen. Overigens zij de
beschrijving zo kort mogelijk.
Toelichting: Heeft men tot taak een tiental zestiende-eeuwse kaarten te
beschrijven, die zich in het archief van een gasthuis bevinden, dan moet men
allerlei details in een uitvoerige beschrijving opnemen. Indien men dezelfde
eisen zou stellen voor te maken beschrijvingen van alle kaarten, die zich in
een groot archiefdepöt bevinden, dan zou men het voltooien van zulk een
kaartenlijst onmogelijk maken. Vaak bevinden zich bij de kaartenverzameling
van een archiefdepöt kaarten, die men zelfs niet een voor een behoeft te
beschrijven, maar die men beter in één beschrijving samenvat. B.v. de bladen
van een rivierkaart, kaarten van gemeenten uit J. Kuypers „Gemeenteatlas",
reproducties van stadsplattegronden van Van Deventer, of stafkaarten. Bo
vendien kan men, als men kaarten van één soort beschrijft, die een reeks
eigenschappen gemeen hebben, aan het begin van de kaartenlijst vermelden,
b.v. dat alle kaarten op papier zijn getekend, of dat zij vervaardigd zijn
door een bepaalde kaartmaker, en kan men die vermelding dan verder in
elk nummer van de kaartenlijst achterwege laten.
8. Voor de volgorde van de beschrijving der kaarten in de kaartenlijst
kan geen algemene regel worden gegeven. Het meest voor de hand ligt een
geografische of chronologische volgorde. Soms is een systematische of alfa
betische volgorde verkieslijk.
Toelichting: Voorbeelden van een geografische indeling zijn C. de Waard's
inventaris van de kaarten in het Rijksarchief te Middelburg (1916),
