102
men toen, en nog lang daarna, met name de kustprovinciën -, werd in de
bomvrije bergplaats voor kunstschatten in de St. Pietersberg bij Maastricht
ruimte voor 12 kisten toegewezen. Zes werden gereserveerd voor het Alge
meen Rijksarchief, de overige voor de rijksarchieven te Middelburg, Haarlem.
Leeuwarden en Arnhem. Na het gereed komen der bomvrije bergplaats in
Paaslo kon vervolgens déze veilige berging ook tot stukken uit de andere rijks
archiefbewaarplaatsen worden uitgebreid.
Daarna trad een pauze in. Naar het oordeel der Inspectie Kunstbescherming
waren verdere maatregelen inzake meer brandvrij maken vrijwel onmogelijk;
decentralisatie echter van zeer grote hoeveelheden belangrijke archivalia werd
volkomen uitvoerbaar geacht. Daartoe was het nodig de beschikking te krij
gen over twee bomvrije bergplaatsen in de duinen bij Heemskerk. Een rond
schrijven van den secretaris-generaal van 20 Dec. 1943 no. 5989 afd. K. W„
dat overigens slechts enkele rijksarchivarissen heeft bereikt, schreef voor
„dubbelen" uit de depots te verwijderen en elders onder te brengen. In het
begin van 1944 volgde evacuatie op grote schaal uit de meest bedreigd ge
achte kustprovinciën Noord- en Zuid-Holland, Zeeland, Friesland
naar de bewaarplaats bij Heemskerk; later werd ook een deel van het Kon.
Huisarchief daarheen overgebracht. T.a.v. de retroacta van de Burgerlijke
Stand werd in Januari een bijzondere maatregel genomen; met het oog op de
dreigende toestand moesten deze bescheiden, voorzover zij in archiefbewaar
plaatsen in de kuststrook werden bewaard, naar het kasteel De Cannenburgh
te Vaassen worden overgebracht. Naast zorg voor het behoud speelde hierbij
ongetwijfeld een andere overweging een rol: men wenste van zekere zijde
deze bronnen voor genealogisch onderzoek te concentreren, en maakte van
de gelegenheid gebruik vast met die der westelijke provinciën te beginnen.
De loop der gebeurtenissen benam den promotors dezer onderneming hiertoe
de kans; na September 1944 rustten de werkzaamheden in het door de Rijks
gebouwendienst doelmatig, d.i. voldoende droog geachte, doch inderdaad vol
komen ongeschikte kasteel alle verslagen bevatten na terugkeer der stukken
klachten over sporen van vocht -vrijwel geheel en al. In het najaar van 1945
werd een begin gemaakt met de terugvoering van al deze geëvacueerde archi
valia; in 1946 werd dit voltooid.
Een rondschrijven van den secretaris-generaal van 31 Maart 1944 no. 8181
afd. K. W. droeg den rijksarchivarissen op, bij het bevoegd gezag vergunning
aan te vragen om ook gedurende de uren van dag en nacht, gedurende welke
het publiek zich niet op straat mocht bevinden, zich naar de bewaarplaatsen
te begeven indien gevaar deze bedreigde. Ook deze aanschrijving is niet overal
ontvangen; de vergunning is evenmin overal verleend. En na D-dag had het
„bevoegd gezag" andere zorgen....
De „zekere zijde" boven vermeld heeft in deze jaren ook nog op andere
wijze op de faits et gestes van het Nederlandse archiefwezen invloed gehad.
Als uitvloeisel van de noodzakelijkheid voor de aanhangers en begunstigden
der „Nieuwe orde" hun zgn. arische afstamming te bewijzen, was in 1941
103
een Centrale Dienst voor Sibbekunde in het leven geroepen. Bij rondschrijven
van 24 Sept. 1941, gewijzigd 9 October 1941, werd aan alle rijksarchiefbe
heerders machtiging verleend naar het bureau van deze dienst uit te lenen
de Joodse huwelijks- en overlijdensregisters, de besnijdenisregisters en de re
gisters betreffende aanneming van vaste geslachtsnamen door Joden. In 1942
werden enkele beschikkingen genomen tot bevordering van het kosteloos ver
strekken van afschriften ten behoeve van het afstammingsonderzoek; bij besluit
van 2 April 1942 werd het ambt van gemachtigde voor de afstammingsbe
wijzen ingesteld. Het hek was nu helemaal van den dam: onoverzienbare stro
men aanvragen over „arische voorouders" overstelpten nu de administratie
van alle archieven. Om hieraan het hoofd te bieden, werden aan vrijwel alle
rijksarchieven een of meer speciale ambtenaren aangesteld. „Dolle Dinsdag
maakte aan deze sibbelarij, zoals wij deze uitwas der genealogische belang
stelling zijn gaan noemen, plots vrijwel een eind.
De onderwerping van ons land door de Duitsers was amper twee maanden
oud toen ook het archiefwezen de aandacht der bezettingsautoriteiten begon
te trekken. Bij schrijven van 20 Juli 1940 ontvingen de Nederlandse archief
administraties van het wd. hoofd van het Departement van O., K. en W.
bericht, dat door den Rijkscommissaris voor bet bezette Nederlandse gebied
tot leider van het ingestelde „Deutsches Archivamt in den Niederlanden was
aangewezen dr B. Vollmer, Staatsarchivdirektor te Düsseldorf. Diens taak
zou in het bijzonder zijn: 1. bescherming van archieven tegen de gevaren van
de oorlog, medewerking bij wederopbouw van verwoeste archieven en na
sporing naar archivalia, die tengevolge van de oorlog verloren waren geraakt;
2. vervollediging van het „vorbildliche Austauschvertrag" van 1926 op andere
archieven, met mededeling dat van Duitse zijde de oorkonden der hertogen
van Gelre in Miinchen ter beschikking werden gesteld; 3. uitgave van een
inventaris der zich in Nederlandse archieven bevindende bestanddelen, die
„auf die Beziehungen zum Reich irgendwie Bezug nemen".
Het Nederlandse archiefwezen had het met den „voogd zoals wij den
nieuwen heer al ras noemden, slechter kunnen treffen. Niet alleen was dr
Vollmer door 't grote aandeel, dat hij voor Duitsland aan de ruilovereenkomst
van 1926 had gehad, met Nederlandse archiefzaken en -opvattingen bekend
en mocht men verwachten, dat hij de wetenschappelijke overwegingen, die
daarbij hadden voorgezeten, niet ontrouw zou worden, hij was, hetgeen van
niet minder belang was, als katholiek en Rijnlander geenszins een overtuigd
volgeling van het nazisme, en zwaar heeft zijn hand niet op ons gedrukt. Of
er van bovengenoemde „inventaris" veel terecht is gekomen is ons niet be
kend; in ieder geval was dit deel der opdracht meer in het belang van Duits
land dan van Nederland.
De ruilovereenkomst, groots opgezet en ook ten aanzien van Nederlandse
archivalia in Belgisch en Frans bezit bedoeld, werd in bespreking genomen
doch liep min of meer in het zand. Hoezeer het mogelijk werd geacht op ob
jectieve en wetenschappelijke gronden deze kwestie te regelen, vrijwel alge
meen was men van oordeel dat een zaak als deze alleen haar beslag behoorde
