124
bij deze berging de bedoeling vooral de minuutseries, waarvan dan het net
exemplaar in het depót bleef, elders onder te brengen en zo de kans, dat een
van beiden gespaard zou blijven te vergroten. In April d.a.v. werden een
reeks dubbelen van notulen uit de eerste helft der 19e eeuw in het kasteel
Merkenburg bij Heukelom ondergebracht; in Juli gingen ook de Retroacta
onder de Domtoren schuil, en in October werden opnieuw grote bestanddelen
van archief en atlas naar elders verplaatst. De overblijvende gedeelten wer
den gelijkvloers geplaatst, om in uiterste nood in de kortst mogelijke tijd in
de kelders, voor een langdurig verblijf veel te vochtig, te worden gedepo
neerd. Hiertoe werd overgegaan op 17 en 18 April 1945, toen de Gealli
eerden reeds op de Veluwe opereerden.
Na de bevrijding is alles spoedig teruggebracht; niets is verloren gegaan.
De heerschappij van de aanhangers der „nieuwe orde bracht voor het
Utrechtse archief merkwaardige ervaringen. Met het N.S.B.-gemeentebestuur
trad in 1942 iemand op het stadhuistoneel die zich een zekere befaamdheid op
heraldisch gebied had verworven, door het Koninklijk Genootschap voor ge
slacht- en wapenkunde de Nederlandsche Leeuw was geroyeerd, over wien
(zelfs) het S.S.-blad Storm (9 Mei 1941) een onfris boekje had opengedaan
en die ondanks het een en het ander van niets tot hoofdcommies gemaakt en
aan het hoofd van een kersvers Afstammingsbureau was gesteld. Tot verrassing
van den archivaris viel hem in Oct. 1942 afschrift in handen van een brief,
door den ambtenaar voornoemd gericht aan een archivaris elders, waarin hij
dezen mededeelde dat hij een vertrouwd archiefambtenaar 2e klasse zocht, be
voegd en ter zake kundig en genegen loyaal mede te werken aan het oud
archief onder zijn directe leiding. „Slagen we in de benoeming van een geschikt
persoon, die op zijn minst sympathiserend, liefst lid van de Beweging moet zijn,
dan ga ik ook over naar het oud-archief". Welke oorzaken de schone
plannen verhinderd hebben, is niet geheel duidelijk, maar in ieder geval
heeft de Afstammingsleider geen gelegenheid gekregen het archief „nieuw
op te bouwen". Latere pogingen een of meer nieuwe ambtenaren op te
dringen werden door den archivaris, hoezeer uitbreiding van personeel wen
sende, afgewimpeld.
De archieven van vóór 1850 der gemeenten Achttienhoven, De Bilt en
Westbroek zijn tijdelijk op het rijksarchief in bewaring genomen. Schade
aan archieven van gemeenten of waterschappen is met uitzondering van het
lopende notulenboek van het Waterschap De Rhenensche Neede enz. niet
geconstateerd.
FRIESLAND.
RIJKSARCHIEF
Over de beschermingsmaatregelen is vroeger reeds uitvoerig mededeling
gedaan.12) In April 1944 werd de rijksarchivaris uitgenodigd „eventueel" 240
strekkende meter archief aan te wijzen voor berging in de bewaarplaats
onder Heemskerk, doch op grond van het grote gevaar, gelegen in de dage
lijks toenemende aanvallen op alle snelverkeer, wees hij dit af. Toen daarop
12) Zie Ned. Archievenblad 1939/40 p. 38 vlg.
125
hiertoe opdracht werd gegeven, heeft de rijksarchivaris dit met grote tegenzin
uitgevoerd. Eindelijk is een deel van het hof-archief naar Heemskerk over
gebracht en daar veilig aangekomen. Het archiefgebouw bood in deze jaren
onderdak aan archieven der Joodse kerk en van vrijmetselaars, aan rijwielen
en onderduikers. Overigens is Friesland ook op archiefgebied wonderlijk
gespaard. De rijksarchiefbewaarplaats heeft niet de minste schade opgelopen;
van de archivalia zijn alleen die, welke ruim vijf jaar in de kelders waren
ondergebracht er ongetwijfeld wat op achteruitgegaan door vochtinvloeden
en hebben de portefeuilles, die naar Heemskerk zijn overgebracht geweest,
(gelukkig alleen uiterlijke) schade opgelopen. Niets ging verloren, ook,
voorzover bekend, geen bestanddelen van gemeente- en waterschapsarchie
ven in de provincie.
GEMEENTE- EN WATERSCHAPSARCHIEVEN
Leeuwarden. In Juni 1944 werd het belangrijkste gedeelte van het oud
archief naar een bankkluis overgebracht. Zonder schade te hebben belopen
keerde alles na de bevrijding naar het Raadhuis terug. Ook in de provincie
ging, voorzover bekend, niets verloren, met uitzondering van de militie-
registers, die door de bezettende macht van de gemeentebesturen waren op
gevorderd en vermoedelijk samengebracht in het Old Burger Weeshuis (zetel
van Beauftragte en S.S.) te Leeuwarden, dat de Duitsers den avond van hun
uittocht (14 April 1945) in vlammen deden opgaan.
OVERIJSEL.
RIJKSARCHIEF
Bij het uitbreken van de oorlog werden ten vervolge van de reeds daarvóór
genomen maatregelen13) diverse belangrijke archivalia (archief der Lands-
klaring, cartularia enz.) geborgen in de kluis op de tweede verdieping. Naar
de in een der torens van de Sassenpoort nieuw getimmerde stellage werden
overgebracht de voornaamste series uit de rechterlijke archieven van stad en
schoutambt Zwolle, van stad en gericht Enschede en Genemuiden, die op
de zeer kwetsbare hoogste verdieping werden bewaard. Wegens gemis aan
luchtverversing was het echter nodig deze archieven enige malen van de to
renkamer naar hun oorspronkelijke plaats terug te slepen; in het voorjaar
van 1945 werd ook het rechterlijk archief van Steenwijk daaraan nog toe
gevoegd. In 1944 werden de rekeningen 15281581 in de bewaarplaats te
Paaslo ondergebracht. Toen in het voorjaar van 1945 het oorlogsgeweld
steeds nader kwam, werden ook het voornaamste deel der kaartencollectie
en de markeboeken van de bovenste verdieping naar beneden gebracht. Ook
gelukte het nu een flinke ruimte te huren in een bank, waar werden onder
gebracht de Retroacta, het grootste deel der chartercollecties, het leenarchief,
het archief van den ambtman van het stift Essen en de cartularia.
Den dag vóór de bevrijding nestelde zich een Duitse tank onder de bescher
mende gewelven der Sassenpoort, hetgeen zonder ongelukken afliep. Ar
chieven en archiefgebouw kwamen tenslotte zonder enige schade uit de oorlog.
13) Zie Ned. Archievenblad 1939/40 p. 37.
