118
geschoven. Ook voor de Cannenburghse greep van dezen machthebber zijn
de Amsterdamse registers gespaard gebleven.
Het gebouw aan de Amsteldijk heeft gulle, schoon voor het oog der wereld
verstoken en zelfs in de jaarverslagen niet vermelde, gastvrijheid verleend
aan belangrijke handschriften en archieven, die geacht konden worden be
dreigd te zijn. Met name worden hier vermeld de meest gewichtige stukken
en seriën van het archief der Hoofdsynagoge en het volledig archief van de
Portugees-Israelitische Gemeente, die aldus van een nagenoeg wisse onder
gang zijn gered. Ook aan onderduikers en ten slotte aan wapenen en am
munitie verschafte dit vreedzame gebouw meermalen onderdak, hetgeen bij
zondere eisen aan het ingewijde personeel stelde, nademaal de Handleiding
omtrent de bewaring daarvan geen regels bleek te bevatten.
De sibbedrift wierp als bate enige vermeerdering van personeel af. Een
der ambtenaren heeft in de winter van 1944/45 gedurende vijf maanden,
meestentijds te Amersfoort, gevangen gezeten; de redenen van zijn aanhou
ding zijn nimmer volkomen duidelijk geworden; evenmin die van zijn vrij
lating.
Het Archief is tot de laatste oorlogswinter, toen het wegens brandstoffen-
gebrek voor het publiek moest worden gesloten, „openbaar" geweest in de
zin der Archiefwet, sc. toegankelijk voor een iegelijk, ook voor Joden. Mij
is geen bepaling bekend geworden die mij zou dwingen, hun dit archiefwettig
recht te ontzeggen. Spijts bedreigingen van zekere bezoekers en een wel
willende waarschuwing van een politiefunctionaris heb ik hiervan geen be
zwaren ondervonden, zeker niet van den toenmaligen burgemeester Voüte,
die integendeel mijn handelwijze in dezen goedkeurde. Wel heb ik, om
scènes op de leeszaal te voorkomen, den Joden een afzonderlijk werkvertrek
toegewezen, door hen dadelijk de „sterrenwacht" gedoopt.
Een vrij groot aantal vervalsingen van nagenoeg onherkenbare aard is,
buiten toedoen der ambtenaren, in de doop- en ondertrouwregisters gepleegd,
waardoor menige documentaire transfusie van arisch bloed in Semitische
aderen is tot stand gebracht. De heer Ten Cate is daarvan op het spoor
gekomen en heeft de zaak in handen der Nederlandse politie gegeven, die
eerst met scherpzinnige acribie heeft vastgesteld, dat de vervalsingen niet
vóór 1889 konden zijn gepleegd, en vervolgens een zo grondig onderzoek
naar de mogelijke misdadigers sinds dat jaar heeft op touw gezet, dat zij bij
de bevrijding daarmede nog niet klaar was gekomen. Het merendeel dezer
spuria is ons bekend; dat wij alle hebben achterhaald kunnen wij nog niet
met zekerheid zeggen".
Haarlem. De brand- en scherfvrije kluis werd geacht voldoende bescher
ming te bieden, en ook andere voorwerpen zijn daarin ondergebracht ge
worden. Ook het archief der Joodse gemeente, alsook „verboden" boeken
uit de stadsbiblotheek vonden hier onderdak, „om niet te spreken van andere
onderduikers als radiotoestellen, rijwielen e.d.; zelfs enige menselijke onder
duikers heeft het archief gedurende korte tijd gehuisvest na de grote razzia
van 6 Dec. 1944, die overdag in het achterste gedeelte van de Janskerk
huisden en 's nachts in de leeszaal sliepen".
Verliezen werden niet geleden.
119
In de bewaarplaats bij Heemskerk zijn, naast delen van het archief der
gemeente Amsterdam, de oude archieven van Bergen, Beverwijk, Castricum,
Heemskerk, Den Helder, Schoor/, Velsen, Wormer en Zandvoort geborgen.
Het nieuw-archief van Wormerveer leed schade door brand, maar andere
verliezen zijn niet te betreuren. Aan de besturen der waterschappen werden
aanwijzingen gegeven wat in geval van inundatie zou kunnen worden gedaan.
ZEELAND.
RIJKSARCHIEF
In Aug. 1939 werden ook hier de maatregelen genomen, die waren voorzien
om althans de belangrijkst geachte delen der archieven tegen de dreigende
gevaren te beveiligen: ontruimen van zolders, verstevigen van de vloeren
daarvan, overbrenging, voor zover ruimte beschikbaar was, van althans het
allerbelangrijkste naar kelders. Maar de ironie der geschiedenis heeft mee
gebracht, dat de grootste ongelukken hier juist zijn gekomen over die ar
chiefstukken, die het veiligst bewaard leken!
De kelder onder de toren van het hoofdgebouw, die bijzondere waarborg
bij eventuele instorting bood, was bij het uitbreken van de oorlog nog niet
geheel gereed, zodat hetgeen op de lijst van noodberging was gezet onder
werd gebracht in de archiefkluis van de Polder Walcheren, uitmuntend voor
het doel geschikt, en naar de kelders der Provinciale Bibliotheek van Zee
land, die minder waarborg boden maar in de gegeven omstandigheden toch
boven de gewone bewaarplaats moesten worden verkozen. Toen de eigen
kelders die overigens slechts 50 strekkende m ruimte bieden gereed
kwamen, werden de in de kluis van de Polder geborgen archiefstukken daar
heen overgebracht.
Zeer valt te betreuren dat de hier beschikbare ruimte niet voor
andere archiefstukken is benut. Naar beide kelders waren toen overgebracht
alle middeleeuwse charters, de rekeningen der grafelijkheid van Zeeland vóór
1430, de belangrijkste stukken uit het archief van Prelaat en Edelen, uit het
Statenarchief, van de rechterlijke archieven en de kostbaarste aanwinsten;
verder een deel der kaartverzameling, alle retroacta van de B.S., het archief
van Reimerswaal en het familie-archief De Jonge. Maar verschillend zou het
lot zijn, dat de aldus naar men meende veilig gestelde archivalia trof. Den
kelders onder het Rijksarchief gebouw overkwam niets; die onder de Pro
vinciale Bibliotheek daarentegen werden een prooi van de ramp, die Mid
delburg door bombardement en branden 17 Mei 1940 trof. Al hetgeen daar
was ondergebracht ging verloren11), te weten: de charters uit het archief der
O.L.V. Abdij te Middelburg van na 1515 Sept. 29 en die uit het archief van
Prelaat en Edelen; de grafelijkheidsrekeningen 1319-1432; enkele stukken
van de grafelijke officieren van Zeeland: een belangrijk deel van het archief
der Rekenkamer, nl. de gehele eerste afdeling (registratuur), met uitzonde
ring van de 10 Copulaatboeken en de 22 Gele registers, en de tweede afd.
(deel der rekeningen); enige uitgezochte nummers (oudste der diverse serie-
ën) uit het archief der Staten van Zeeland en hun Gecommitteerde Raden;
11De opgave in Ned. Archievenblad 1939/40 p. 152 is noch volledig, noch
geheel juist.
