66
taleD het best verstaan wordt! Ook U heb ik dikwijls hooren zuchten
onder de zware pakken, waarin de overwegingen van Senaat of Tienmannen
of Vijf Wijzen van den Handel werden bewaard. Maar U en de inventa
rissen heb ik bewonderdwaar sprake was van snel voor den dag brengen
van een gevraagd document, waarop tot mijn genoegen hier geen wachten
„tot den volgenden dag" noodig was. Vooral toen ik een paar uur met
den heer Deela Santa boven in het gebouw had te zoeken in een paar
ongeordende kisten, begreep ik wat het zegt voortdurend in die kille
ruimten rond te loopen ter wille van een nieuwsgierigen vreemdeling,
die naar lang vergeten betrekkingen zoekt.
Van de archieven te Milaan en Bologna kan ik weinig zeggen.
Men vindt daar de archieven der oude hertogen en der machtige pauselijke
stad; maar wat hadden zij met onze gewesten te maken? Het meest
nog Milaan, waar ik nog een enkel spoor van betrekkingen vond op den
eersten morgen mijner odyssee. Ook te Napels was ik slechts een paar
dagen in het voor mijn doel weinig belangrijke staatsarchief werkzaam;
maar die korte tijd gaf mij geen hoogen dunk noch van de werkzaamheid
der ambtenaren die met zuidelijke „desinvoltura" hunne taak opvatten
noch van de belangeloosheid der bedienden noch van de regeling der
archivalia. En wat de inventarissen betreftik heb eenige reden om het
aan de nasporingen van de Belgische geleerden Gachard en Cauchie
toe te schrijven, dat het Farnesische archief te Napels zoo goed en in
den laatsten tijd zoo nauwkeurig was beschreven. Zeer trof mij daaren
tegen de flinke regeling in het staatsarchief te Turijn dat de schatten
van het oude Savoysche archief bevat en met Noord-Italiaansche energie
en orde geregeld is. Het archiefgebouw is hiergelijk te Napelswat
ingesloten, een oud regeeringsgebouw, of liever een deel daarvan, op
de Piazza Castello, met een doolhof van groote en kleine zalen en vertrekjes.
Een dier vertrekjes was voor eenige dagen mijn werkkamer en ik zag
er een aantal gereedgelegde bundels doorallen netjes in witte vellen
gehuld, ieder onderdeel met witte vellen en roode linten bijeengehouden
en door een afzonderlijk, den inhoud nauwkeurig aangevend opschrift
onderscheiden. Alles best in orde en op de beleefdste wijze ter wereld
beheerdook hier met verlof om op feestdagen en vacantiedagen naar
hartelust te arbeiden. Mijn Duitsche vriend Dr. Robert Michels,
die met zijne jeugdige vrouw te midden van het elegante Turijn de dufste
periode der geschiedenis van de 17de en 18de eeuw naging, was gedurende
zijn lang verblijf even tevreden als ik over de regeling der zaken in dit
archief.
En nu Rome, „capitale del mondo".
Het Romeinsche staatsarchief is niet zoo belangrijk als men het in
de hoofdstad zou verwachten. De archieven der vroegere Italiaansche
67
staten en staatjes zijn geblevenwaar zij van ouds warenin de hoofd
steden der voormalige staten zelf, en het pauselijke archief, dat hier bij
algeheele annexatie van den Kerkelijken Staat voor plaatsing in het
staatsarchief in aanmerking zou gekomen zijn, is op het Yaticaan in het
bezit der Pausen gebleven. Voor het Romeinsche staatsarchief schoot
dus niet veel anders over dan het „nieuwe" archief sedert 1870, voor
zoover de ministerieele departementen het wilden missenen de geconfis-
ceerde archieven van kerken, kloosters en hospitalen enz. in de stad,
voor zoover deze niet zjjn gelaten aan de bibliotheken, van ouds in de
kloosters en kerken gevestigd. Wat deze laatste afdeeling betreft, men
vindt b.v. het archief der Jezuieten ten deele als voornaamste „fondo"
van handschriften in de Biblioteca Yittorio Emanuele (het voormalige
Jezuïetencollege) welks „fondi minori" ook een aantal kleinere archieven
van kerkelijken aard omvatten, ten deele hier in het staatsarchief; dat
der Augustijnen vormt de hoofdmassa der handschriften van de oude
Bibliotheca Angelica bij de Augustijnenkerk; dat der Oratorianen ligt in
hun oud klooster, thans voor gerechtsgebouw en bureelen van allerlei
aard ingericht en binnen zijne muren ook de oude Biblioteca Yallicelliana,
hunne oude bibliotheek, omvattend; dat der Dominicanen in de Biblioteca
Casanatense bij het oude Dominicanenklooster. Het staatsarchief zelf,
achter den hartader der stad, den Corso, in den hoek van de kleine
Piazza di Firenze in een oud en somber complex van gebouwen geborgen
laat èn wat gelegenheid om te arbeiden èn wat inrichting en ordening
betreft veel te wenschen over; de leeszaal is donker en laag, de hier
behoorende archieven liggen niet eens alle in het gebouw zelf doch ten
deele op verren afstand en het aantal der ambtenaren schijnt hier, bij
uitzondering, veel te gering. In de groote Bibliotheca Yittorio Emanuele,
ook in de Angelica en de Casanatense, is de toestand zoo van gebouw
als van inrichting en catalogus (op fiches) veel beter, overeenkomstig de
moderne eischen aan eene bibliotheek gesteld, zooals trouwens in bijna
alle door mij bezochte Italiaansche staatsbibliothekenook te Venetië
en te Florence, het geval is; te Milaan in de Ambrosiana, in de biblio
theken te Bologna en te Napels viel ook in dit opzicht niet te roemen
en was de inrichting van leeszalen en catalogi vrij ouderwetschevenals
in de Yallicelliana te Rome. Zelfs in de aan handschriften rijke Biblioteca
Angelica echter kon het voorkomen, dat men mij van de na 1870 inge
komen handschriften geen catalogus kon toonenterwijl die van vóór
dien tijd door den vorigen bibliothecaris Narducci voortreffelijk was
beschreven en gedrukt: de weduwe van dien verdienstelijken ambtenaar
Heel veel hier over onze kerkelijke toestanden in de 17de en 18de eeuw,
met name over de katholieke Kerli hier te lande en hare inwendige beroeringen
(vgl. mijn Verslag, blz. 65/6.)
