margriet van gorsel, erika hokke, bart de nil, marcel ras woord vooraf
Overwegingen
Om te voorkomen dat de auteurs en redactie in een definitie discussie terecht
zouden komen is in dit Jaarboek de definitie van SCAPE2 voor digitale preservering
als uitgangspunt genomen. Volgens die definitie bestaat digitale preservering uit de
volgende onderdelen:
1) Bit preservation gedefinieerd als "de werkzaamheden die benodigd zijn om de
bit streams intact en leesbaar te houden".
2) Functionele preservering, ook wel omschreven als content preservering of
logische preservering: is bedoeld om - door de tijd heen - de duurzame
toegankelijkheid van digitale bronnen te waarborgen, door via actieve interventie
de verstoring te verkleinen die wordt veroorzaakt door technologische verande
ringen. Het proces genereert nieuwe technische versies van de bronnen door
bijvoorbeeld format migratie. Deze nieuwe versies worden geïncorporeerd in de
preservation storage omgeving, voor blijvend behoud op het niveau van de bits.
Functionele preservering omvat verschillende preservering strategieën die alle
bedoeld zijn om verschillende soorten digitale materialen duurzaam te behou
den. Het kiezen van een bepaalde strategie moet goed worden overwogen.
De gekozen strategie moet immers de integriteit waarborgen van het materiaal,
ook na verschillende preservering acties en er zorg voor dragen dat het ook voor
de toekomst toegankelijk is, voor zowel de organisatie als voor de doelgroepen,
de Designated Communities."3
Dit onderscheid tussen passieve en actieve preservering is slechts het begin van de
verschillen in reikwijdte en invalshoeken die op het onderwerp digitale preservering
van toepassing kunnen zijn. De redactie heeft niet gekozen tussen de brede en de
smalle definitie van digitale preservering. De smalle definitie lijkt veel op de boven
staande definitie van functionele preservering, de brede definitie betreft tevens het
geheel van organisatie, personeel, middelen, procesinrichting en kosten. In beide
gevallen spelen de preserveringsactiviteiten zich af binnen een organisatie die een
bepaalde collectie of informatieverzameling beheerd. Dit is goed vergelijkbaar met
het beheren van een papieren collectie of informatieverzameling. De controle is
geheel in handen van die organisatie.
Tijdens de voorbereidingen van dit Jaarboek was al duidelijk dat deze vorm van
controle en custody met betrekking tot digitale informatie aan het veranderen is.
Er is overduidelijk een beweging zichtbaar van custodial naar post custodial beheer.
De postcustodial theory of archives zegt dat "The idea that archivists will no longer
physically acquire and maintain records, but that they will provide management
oversight for records that will remain in the custody of the record creators."4 Daarnaast
is een digitaal informatie object geen enkelvoudig, plat document meer, als het dat
al geweest is, maar een meervoudig, gelaagd, samengestelde verzameling van
informatie componenten. En naast die complexiteit heeft de toename in omvang en
hoeveelheid van informatie objecten grote invloed om de mate van beheer van
digitale objecten. Hierdoor wordt ook de noodzaak van automatisering van
preserveringsactiviteiten met de dag groter of anders gezegd, preservering moet in
de productiefase van de ontwikkeling van preserveringssystemen komen.
Er is bewust gekozen voor de term 'preserveren' om het over de functie te hebben en
niet voor het begrip eDepot. De succesvolle lobby voor eDepot's door archiefinstel
lingen heeft digitaal archiveren op de kaart gezet. Tegelijkertijd wordt duidelijk dat
een eDepot vooral geassocieerd wordt met een digitale bewaaromgeving en niet met
het preserveringswerk dat in alle omgevingen moet worden uitgevoerd, dat voort
durend monitoring van digitale informatie vereist, dat specialistische kennis vereist
en dat zich buigt over de authenticiteit en betrouwbaarheid van de informatie.
De aanschaf van een eDepot is de start van de organisatieverandering, van eerste
bewoning naar planning van de organisatie die preservering ondersteunt.
Een andere invalshoek die de redactie in overweging heeft genomen is de vraag waar
preservering begint in de life cycle van een informatieobject. Zijn alle elementen
voor digitale preservering bij het begin van de creatie van een digitaal informatie
object beïnvloedbaar? De voorwaarden die van invloed zijn op digitale preservering
zijn zeker van belang bij de creatie, opslag, beschrijving, waardering, bewaring voor
lange termijn en beschikbaarstelling. De redactie heeft een strikte scheiding
gehanteerd tussen het records management in de dynamische fase bij de overheid,
in wetenschappelijk onderzoek, in de ontwerpfase van architectenbureaus, bij het
maken van programma's door de publieke omroep en de creatieve fase van de maker
van digitale kunst.
Nationaal en internationaal
Dit jaarboek richt zich op ontwikkelingen in Nederland (heden, verleden en
toekomst), maar de ontwikkelingen in Nederland staan niet op zichzelf. Ook inter
nationaal is er van alles gedacht, gedaan en geëxperimenteerd. Al in 1995 schreef
Jeff Rothenberg5 over de uitdagingen van digitale duurzaamheid.6 In die tijd lag de
focus nog sterk op de technische uitdagingen. Zoals uit de artikelen in dit Jaarboek
zal blijken, is dit verschoven naar een meer organisatorische kwestie. Ook al in 1995
vestigde de Europese Commissie de aandacht op dit onderwerp. Dit was met name
gericht op vragen rondom elektronische publicaties en rechtenkwesties. Dit mondde
uiteindelijk uit in de Open Content beweging. Europese samenwerkingsprojecten
gefinancierd door de EU hebben gezorgd voor een aantal forse stappen voorwaarts.
ERPANET, DELOS, PRESTOSPACE en met name PLANETS zorgden voor een brede
samenwerking waarin erfgoedinstellingen en onderzoekers aan elkaar gekoppeld
werden. Deze projecten zijn van groot belang geweest voor de verdere ontwikkeling
van een nieuw vakgebied. Zowel voor de ontwikkeling van software tools en syste
men, als voor de bewustwording en kennisontwikkeling.
Er zijn in de loop der tijd kleine en grote samenwerkingsverbanden opgericht. Een
belangrijke rol speelden daarbij de Digital Preservation Coalition, PrestoCenter,
preserveren
2 Voor meer over SCAPE zie http://scape-project.eu geraadpleegd op 21 oktober 2018.
3 Voor beide definities zie http://wiki.ncdd.nl/index.php?title=Duurzaamheidsbeleid/Beleidsuitgangspunt-
Bit_Preservering en http://wiki.ncdd.nl/index.php?title=Duurzaamheidsbeleid/Beleidsuitgangspunt-
Functionele_Preservering geraadpleegd 21 oktober 2018.
4 Postcustodial theory of archives, zie https://www2.archivists.org/glossary/terms/pZpostcustodial-theory-
of-archives geraadpleegd 21 oktober 2018.
12
5 Jeff Rothenberg 'Ensuring the Longevity of Digital Documents' in Scientific American Vol 272 no 1 (1995)
p. 42 Bibcode:1995SciAm.272a..42R. doi:10.1038/scientificamerican0195-42.
6 In die tijd spraken we over digitale duurzaamheid, vanaf het begin van de 21e eeuw spreken we over
duurzame toegankelijkheid of duurzame toegang.
13
