Goed datamanagement is om verschillende redenen belangrijk:
Het komt de kwaliteit van het onderzoek ten goede;
In het licht van wetenschappelijke integriteit is het belangrijk om zorgvuldig vast
te leggen hoe data verworven en beheerd worden en wie wanneer welke rechten
heeft om de data aan te passen of te bewerken;
Met veel onderzoeksdata moet uit het oogpunt van veiligheid en privacy uiterst
zorgvuldig worden omgegaan;
In een wereld waarin beperkt budget beschikbaar is voor wetenschappelijk onder
zoek, is het cruciaal dat andere wetenschappers gebruik kunnen maken van
bestaande datasets, zowel voor het verifiëren en reproduceren van onderzoeks
resultaten als voor het beantwoorden van nieuwe onderzoeksvragen.
De samenleving wordt in sterke mate beinvloed door wetenschap. Wetenschappers
en onderzoeksorganisaties zijn zich hiervan bewust en besteden naast excellent
onderzoek eveneens aandacht aan kennisvalorisatie. Doordat onderzoek voor het
merendeel uit publieke middelen gefinancierd wordt heeft het publiek ook recht op
informatie over wat wetenschappers doen en op welke wijze zij dit doen. Door
middel van Open Access publiceren en het toegankelijk maken van onderzoeksdata
en research software moeten de resultaten van onderzoek voor iedereen beschikbaar
zijn en voor de lange termijn als academisch erfgoed toegankelijk blijven.
In het Nationaal Plan Open Science, februari 2017, heeft een groot aantal weten
schappelijke organisaties hun ambities vertaald naar concrete doelstellingen.2
De belangrijkste ambities van het plan zijn:
100% Open Access publiceren;
Onderzoeksdata optimaal geschikt maken voor hergebruik;
Open Science onderdeel uit laten maken van het evaluatie- en waarderings
proces en het stimuleren en ondersteunen van wetenschappers op alle terreinen
van Open Science.
Duurzame toegang tot onderzoeksdata
Digitale duurzaamheid is geen nieuw onderwerp voor wetenschappelijke data.
Omstreeks 1960 werd in Nederland het Steinmetz archief opgericht. Het Steinmetz
stelde digitale data uit sociaalwetenschappelijk onderzoek beschikbaar. Door het
toevoegen van beschrijvende en structurele metadata en het beschikbaar stellen van
de data door middel van preferred formats zijn deze data nu nog steeds toegankelijk.
Decennialang was duurzame toegang tot onderzoeksdata echter een activiteit waar
slechts een relatief kleine groep wetenschappers zich mee bezig hield. Tot 2010
waren het voornamelijk de wetenschappelijke data archieven die zich inspanden om
onderzoeksdata voor de langere termijn toegankelijk te maken. Zij hebben pioniers
werk verricht op het terrein van metadata, voorkeursformaten, persistente identifi
ers, uitwisselingsprotocollen, citeerbaarheid van datasets en richtlijnen voor
databewaarplaatsen.
De toenemende hoeveelheid digitale data (gedigitaliseerd en born digital),
nieuwe analysemethoden en -technieken (Data Science) en nieuwe manieren
van publiceren (Open Access) maken echter dat datamanagement gemeengoed is
geworden in het onderzoek. De omslag naar verantwoord datamanagement is in
feite een proces van gedragsverandering. Wetenschappers zullen in toenemende
mate moeten nadenken over de vraag of en hoe zij hun data structureren, delen en
voor de lange termijn bewaren. Hiervoor is het essentieel om de workflow van het
onderzoek in de discipline in kaart te brengen, om zo protocollen te ontwikkelen die
beschrijven aan welke aspecten van datamanagement op welk moment aandacht
moet worden geschonken. Alleen bewustwording en gedragsverandering bij weten
schappers is echter niet voldoende. Onderzoeksorganisaties moeten in staat zijn
datamanagement door wetenschappers te ondersteunen en te faciliteren, door te
zorgen voor adequate opslagvoorzieningen tijdens en na afloop van het onderzoek en
door het geven van trainingen en advies. Hierbij moet er oog zijn voor de verschillen
tussen wetenschappelijke disciplines: er is geen one size fits all-oplossing op het
gebied van datamanagement. Ook moeten onderzoeksorganisaties beleid rondom
datamanagement nader uitwerken: worden er verplichtingen opgelegd aan weten
schappers met betrekking tot het schrijven van een datamanagementplan, het
opslaan van onderzoeksdata, duurzame toegang en/of andere aspecten? En als
dergelijke verplichtingen ingevoerd worden, hoe worden die dan gemonitord?
In dit artikel wordt met name beschreven hoe de huidige eisen en wensen met
betrekking tot onderzoeksdata hebben geleid tot instellingsbeleid en op welke wijze
de Universiteit Leiden dit beleid vertaalt naar werkprocessen, voorzieningen, de
bijbehorende ondersteuning en de benodigde vaardigheden.
Van (inter)nationaal beleid naar instellingsbeleid
Delen en samenwerken zijn sleutelwoorden in de huidige wetenschapsbeoefening.
Met de opkomst van Open Science worden het delen van onderzoeksgegevens en
-resultaten en het samenwerken bij het verzamelen, analyseren en publiceren
daarvan steeds belangrijker. Ook de kritische kanttekeningen die recent van diverse
kanten bij bestaande benaderingen van wetenschapsbeoefening zijn geplaatst,
vergen meer transparantie met betrekking tot de werkwijze van wetenschappers en
de keuzes die ze daarbij maken.3
De Europese Commissie wil door middel van Open Science wetenschap meer open,
mondiaal, collaboratief, creatief en maatschappelijk betrokken maken. 4 In het
Nederlandse regeerakkoord 2017-2021 Vertrouwen in de toekomst worden 'Open
Science' en 'Open Access' de norm in wetenschappelijk onderzoek. 5 Steeds meer
(inter)nationale subsidieverstrekkers stellen het opnemen van een datamanage-
mentparagraaf in een onderzoeksvoorstel of het opstellen van een datamanage
mentplan na toekenning verplicht. In het nieuwe Standaard Evaluatie Protocol
2015-2021, dat wordt gebruikt voor onderzoeksvisitaties, wordt onderzoeksgroepen
gevraagd verantwoording af te leggen over de manier waarop zij data gebruiken en
bewaren.
Om het delen van onderzoeksgegevens en -resultaten en het samenwerken bij het
verzamelen, analyseren en publiceren daarvan mogelijk te maken, zijn er twee
belangrijke richtlijnen of principes ontwikkeld om de duurzame toegang tot
onderzoeksdata te borgen. Het CoreTrustSeal6 bevat een aantal richtlijnen waar
hoofdstuk 2
114
laurents sesink casus universiteit leiden: duurzame toegang tot research data
2 Nationaal Plan Open Science (2017) zie https://www.openscience.nl/ geraadpleegd 20180927
3 KNAW Wetenschappelijke integriteit zie https://www.knaw.nl/nl/thematisch/ethiek/wetenschappelijke-
integriteit geraadpleegd 20180927
4 European Commission Open Science (2014) zie https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/open-science
geraadpleegd 20180927
5 Regeerakkoord 2017-2021 Vertrouwen in de toekomst (2017) zie https://www.kabinetsformatie2017.nl/
documenten/publicaties/2017/10/10/regeerakkoord-vertrouwen-in-de-toekomst geraadpleegd 20180927
6 CoreTrustSeal Data repository certification zie https://www.coretrustseal.org/ geraadpleegd 20180927
115
