Westerbork
Een van de administratieve verbindingen tussen Auschwitz en Nederland vormen
de transportlijsten, die met de treinen meegaan.33 Zoals hierboven beschreven is,
lijkt de enige functie van de meegegeven lij sten het totaal aantal gedeporteerden te
zijn, maar dat aantal is al eerder door Westerbork aangekondigd (zie onder).
Desondanks krijgen de Duitse treinleiders in Westerbork, vanwaar vrijwel alle
deportatietreinen met in totaal ruim 100.000 Joden uit Nederland vertrekken, een
gedetailleerde transportlijst mee.34 De lijsten zijn gegroepeerd en alfabetisch opge
maakt, maar in Westerbork zoekt men in de eerste maanden van de transporten ook
naar goed lopende procedures; als voorbeeld de transportlijst van vrijdag 24 juli
1942, het vierde transport uit Westerbork. De lijst is ingevuld op een gestencild for
mulier metJudentransport aus den Niederlanden - Lager Westerbork -am194.
als koptekst. De lijst bestaat uit vijf vaste kolommen: Laufnummer, Name (bei Frauen
auch Geburtsname)Vorname, Geburtsdatum, Beruf. De kolom beroep is van belang.
Tenslotte laat de SS de Joden geloven dat ze naar het oosten gaan om te gaan werken.
Bij dit document in het archief van het Rode Kruis handelt het zich om een doorslag:
de kleuren van het carbonpapier zijn blauw en zwart. De bladzijden lijken dus door
meerdere mensen te zijn getypt. De lijst is ingebonden, na de transportlijst van 31
juli 1942, maar het is onduidelijk of dit in of na de oorlog is gebeurd. De lijst is niet
alfabetisch; alleen leden van hetzelfde gezin staan samen vermeld, maar niet alfabe
tisch op voornaam. Alle volgnummers zijn met potlood toegevoegd, terwijl in die
kolom met de hand nog een extra kolom is gemaakt voor het kampnummer van
Westerbork. Dat nummer staat op de kaart van de centrale cartotheek van
Westerbork, waarin alle gevangenen - mannen, vrouwen en kinderen - zijn opgeno
men. Er komen 1.007 mensen op de lijst voor; zeven worden alsnog van het trans
port geschrapt onder vermelding van hun volgnummer. Van deze zeven zijn vijf
nummers getypt; hun verwijdering van dit transport wordt blijkbaar geregeld,
voordat de laatste pagina klaar is. Het totale aantal wordt getypt: 1.002. Maar er zijn
meer mensen, die niet met het transport mee gaan. Twee mensen lukt hun afvoering
van de lijst na voltooiing ervan. Hun volgnummers zijn nu met de hand aan de groep
van uitzonderingen toegevoegd en het totale aantal wordt ook met de hand gecorri
geerd: 1.000. Deppner, de eerste Duitse kampcommandant van Westerbork, onder
tekent de laatste pagina met de totalen. Het Nederlandse Rode Kruis houdt
een totaal aantal gedeporteerden aan van 1.000.35
In archivistische zin lijkt deze lijst een minuut te zijn. In het archief van het NIOD
komtnamelijk ook een serie transportlij sten voor.36 Die lij sten zijn weer afschriften
van de transportlijsten, die door Westerbork naar de Zentralstelle für jüdische
Auswanderung in Amsterdam zijn gestuurd en daar door medewerkers van de roof
bank Lippmann, Rosenthal Co.37 zijn afgeschreven.38 De lijst van 24 juli 1942
heeft dezelfde volgorde als die uit de vorige alinea. Het beroep wordt echter niet meer
vermeld en ook de namen van de uitgezonderden - die dus niet op transport zijn
gegaan - komen niet meer voor.39 Het lijkt er dus op dat hier sprake is van de eindver
sie of expeditie van de transportlijst van 24 juli.
De eerste gealfabetiseerde transportlijst van Westerbork is die van het 13e transport
op 21 augustus 1942: alle mensen zijn volgens alfabet gegroepeerd.40 Achteraf bezien
is het vreemd, dat het twaalf transporten heeft geduurd voordat de deportatielijsten
alfabetisch worden opgemaakt. Van de transportlijsten worden eerst zeven (later
tien of meer) exemplaren gemaakt. Twee ervan gaan met de treinleider mee; een gaat
er naar de Zentralstelle für jüdische Auswanderung; twee naar de Befehlshaber der
Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst (BdS) in Den Haag (waartoe het bureau IV B
4 behoort); twee of meer exemplaren blijven in het archief van het kamp; een gaat er
naar het Centrale Distributiekantoor;41 zeker is dat ook een exemplaar bij de hulp
secretarie terechtkomt. Bij veel van deze ontvangers zetten de transportlijsten muta
ties in eigen, alfabetisch geordende administraties in gang. Zo moeten in kamp
Westerbork bij het Centrale Distributiekantoor alle stamkaarten e.d. gelicht worden;
bij de hulpsecretarie dienen de persoonskaarten gelicht en gewijzigd te worden.
De geheel niet-alfabetische opstellingen van de eerste transportlijsten maakt dat een
tijdrovend karwei. Misschien hebben Nederlandse ambtenaren, misschien Duitse
SS'ers of ambtenaren, misschien zij allemaal, voorgesteld de lij sten voortaan alfabe
tisch op te stellen. Zo worden ze efficiënter voor gebruik in Nederland; voor
Auschwitz en Sobibor is het niet nodig.42 Maar weken later komt er toch weer een
kink in de kabel. Vanaf het transport van 5 oktober 1942 worden de lijsten niet meer
alfabetisch opgemaakt en staan de namen schijnbaar willekeurig door elkaar. Pas
tien transporten later, met het transport van 10 november 1942, worden de lijsten
weer in categorieën alfabetisch opgemaakt.43
Een aanzienlijk deel van de documenten van Westerbork is terechtgekomen bij het
Rode Kruis en het NIOD. Je moet concluderen dat beide instellingen niet de archie
ven, in de strikte zin van het begrip archief, van het kamp beheren. In het geval van
het Nederlandse Rode Kruis zijn delen van de administraties van verschillende
archiefvormers samengevoegd en gebruikt om het lot van de gedeporteerden vast te
stellen. In het geval van het NIOD heeft de instelling enkele jaren geleden terecht
de stukken betreffende het kamp onderdeel gemaakt van de categorie 'Archieven
en collecties ontstaan door de activiteiten van het Nederlands Instituut voor
Oorlogsdocumentatie".44 Daarmee geeft men aan dat de documenten onder het
HOOFDSTUK 8
33 Deze alinea's over de transportlijsten zijn een voorlopige stand van zaken. Er zijn meerdere lijsten en over
zichten van transporten en in verschillende archieven. Diepergaande analyse dient nog plaats te vinden.
34 De transportlijsten worden door de SS in Auschwitz wel bewaard. T. Grotum, Das digitale Archiv, 271.
35 Nederlandse Rode Kruis, Auschwitz. Deel II: De deportatietransporten van 15 juli 1942 tot en met 24 augustus
1942 ('s-G ra ven ha ge 1948), 3. Het 'boek' waarop het Rode Kruis zich toen baseerde, is als zodanig niet in het
archief Nederlandse Rode Kruis, Collectie Kampen en gevangenissen, Westerbork (voortaan geciteerd als
NL-NRK Westerbork) terug te vinden. Er zijn wel Meldezettel aanwezig, waarin de veranderingen qua kamp
sterkte werden vermeld, maar die van 24 juli 1942 is niet aanwezig.
36 Met dank aan Jules Schelvis, die me in een gesprek adviseerde deze serie in dit artikel te betrekken.
37 Joden dienden al hun bezittingen bij deze bank in te leveren, G. Aalders, Roof. De ontvreemding van joods bezit
tijdens de Tweede Wereldoorlog (Den Haag 1999), 20.
38 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Collectie Gevangenissen en Kampen - deelcol
lectie Westerbork, Judendurchgangslager (voortaan geciteerd als NIOD, Collectie G&K - deelcollectie
Westerbork), inv. nr. 236.
114
DAAN HERTOGS DODELIJKE INFORMATIESYSTEMEN
39 Av, inv. nr. 235.
40 Av, inv. nr. 243.
41 Naoorlogse getuigenverklaring van Kurt Schlesinger, het hoofd van de Joodse kampadministratie, en zijn
vrouw. NL-NRK Westerbork, inv. nr. 2142.
42 Een van de weinige voorbeelden van het gebruik van de transportlijsten na het vertrek uit Westerbork is dat
van de zogenaamde Palestina-Joden, die in januari 1944 in Bergen-Belsen aankomen om uitgewisseld te
worden. Na aankomst: "Nadat we een paar uur gestaan hadden, klom een groene [SS'er, DH] op een
bankje en riep telkens een groep mensen op, alfabetisch, die geregistreerd werden", in: M. Bolle, Ik zal je
beschrijven hoe een dag er hier uitziet. Dagboekbrieven uit Amsterdam, Westerbork en Bergen-Belsen (Amsterdam/
Antwerpen 2003),194.
43 NIOD, Collectie G&K-deelcollectie Westerbork, inv. nr. 255-265.
44 De serie transportlijsten is een treffend voorbeeld. De serie is ontvangen door het Referatfür besondere wirt-
schaftliche Angelegenheiten van het General-Kommissariat für Finanz und Wirtschaft in Den Haag. De stukken
behoren archivistisch eigenlijk tot het onderdeel 02.8. Abteilung für besondere wirtschaftliche Angelegenheiten
van archiefnr. 039 Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft.
115