een kampnummer (meestal op de arm getatoeëerd).21 De persoonlijke beschrijvin
gen van deze procedure benadrukken de ontreddering, de vernedering, de doods
angst, de onzekerheid over het lot van gezin, familie en vrienden. De beschrijvingen
geven de indruk dat iedereen door elkaar loopt en er geen orde wordt aangebracht:
tenslotte zijn de Joden voor de SS'ers geen individuen meer, maar slechts
Untermenschen. Des te verwonderlijk is de tijdens deze procedure aangelegde admi
nistratie: de kampnummers zijn in een ordentelijke manier alfabetisch aan de
mensen toegekend. Zelfs in Birkenau, het doodskamp waar selectie voor arbeid in de
ogen van de Duitsers slechts een uitgesteld doodsvonnis is, worden de geselecteerden
op alfabet in de kampadministratie ingeschreven en wordt van elke gevangene een
Fragebogen met persoonlijke gegevens ingevuld.22
Dit streven naar een op het eerste oog onzinnige perfectie is niet meteen aan de orde.
Laten we met de ogen van Raul Hilberg naar de opnamelijsten van gevangenen in
Auschwitz kijken. Voordat op 15 juli 1942 vanuit Nederland de eerste deportatietrein
van Westerbork naar Auschwitz vertrekt, zijner al duizenden andere Europese Joden
in het kamp aangekomen en vermoord. Een vrij willekeurig voorbeeld is een trans
portvan drie maanden eerder: op 17 april worden 973 Slowaaksejodenin het kamp
opgenomen.23 Het document van de inschrijvingen vermeldt naast een lopend
nummer de achternaam, voornaam, geboortedatum en -plaats, het beroep, de aard
van de gevangenschap (alle Joden hebben Schutzhaft) en het kampnummer. De lijst
is niet alfabetisch opgemaakt.24 Ruim zeven weken later, op 7 juni, komt in
Auschwitz het tweede transport uit Frankrijk aan. Duizend joden uit verschillende
niet-Franse landen worden in het kamp opgenomen.25 Het document van deze
opname kent eenzelfde indeling als dat van 17 april en is ook volgens kampnummer
opgemaakt; met één groot verschil: het kampnummer is in alfabetische volgorde
toegekend. Niet foutloos, zo hoort Bezaquin alfabetisch-lexografisch niet tussen
Berber en Ben-Daoun, en de laatste tien nummers en namen behoren toe aan
mensen die blijkbaar in de eerdere alfabetische opstelling vergeten zijn.26 Maar deze
poging tot perfectie is nog geen regel. Zo worden de 404 mannelijke Slowaakse Joden
van het transport van bijna twee weken later, 20 juni 1942, niet op alfabetische
volgorde van hun kampnummer voorzien, maar op een willekeurig lijkende
manier.27 Worden de transporten uit Frankrijk voorzien van alfabetisch opgestelde
transportlijsten en worden de namen van de ongelukkigen omgeroepen voor de
inschrijving en nummering? Zijn de transporten uit Slowakije lukraak samenge-
steld, niet voorzien van een transportlijst en worden die willekeurig in een rij gezet
om als kamp gevangene opgenomen te worden?
Het egodocument Is dit een mens? van Primo Levi is een beschrijving van zijn verblijf
in Auschwitz.28 Over het krij gen van de tatoeage met het kampnummer schrijft hij
"De operatie is nauwelijks pijnlijk geweest en heeft zich met een ongelooflijke snel
heid voltrokken: ze hebben ons allemaal in de rij gezet en een voor een, op de alfa
betische volgorde van onze namen, hebben we ons gepresenteerd 29 Het is niet
duidelijk of de namen worden opgelezen, maar het lijkt niet logisch. Van Levi's trans
port, dat uit 6 50 mannen, vrouwen en kinderen bestaat, worden slechts 9 5 mannen
en 2 9 vrouwen voor arbeid geselecteerd; de rest wordt vrijwel direct na aankomst
vergast. Het voorlezen zou te lang duren, omdat er vaak gewacht zou moeten worden
of een persoon wel aanwezig is. Een citaat uit een uitgave van het herdenkings
museum van Auschwitz: "One of the first acts required of new arrivals was that they
line up in alphabetical order according to their surnames. Then a prisoner from the
registration detail (Aufnahmekommando) drew up a handwritten list with
consecutive camp serial numbers written next to the names. Each prisoner then
receives a small card bearing the serial number he or she had been assigned."30 Het is
niet eenduidig of deze beschrijving ook voor de joodse gevangenen geldt en uit het
citaat is ook niet onomstotelijk op te maken hoe de gevangenen zich alfabetisch aan
dienen. Het lijkt aannemelijk dat de nieuw aangekomenen zich in een onderling
bepaalde, alfabetische volgorde opstellen. Dan zijn ook de alfabetische fouten te
verklaren: de rijen en dus de lijsten zijn fonetisch opgesteld.
Het transport van Levi arriveert in februari 1944, bijna twee jaar na de eerste aan
komsten. In die eerste maanden van 1942 zoekt de SS nog naar een goed systeem.
En dat systeem perfectioneert zich in die eerste maanden snel: worden de Slowaakse
Joden van het transport van 20 juni 1942 nog lukraak ingeschreven, die van het
transport van 4 juli 1942 worden alfabetisch genummerd.31 Ook deze lijst is alfabe
tisch niet perfect, hetgeen er voor pleit dat de Joden min of meer onderling de volgor
de bepalen. De registratie van de eerste tientallen transporten is een voorbeeld hoe
de Duitse vernietigingsmachine niet meteen feilloos werkt; er worden procedures ter
plaatste bedacht, getest en aangepast. Dat is het initiatief dat Himmler van zijn
mensen verlangt.32
HOOFDSTUK 8
21 Tatoeëren wordt bij het begin van de lente van 1942 in Auschwitz voor de Joodse gevangenen geïntroduceerd
vanwege het hoge sterftecijfer, dat per dag vaak in de honderden loopt. Zo'n groot aantal gevangenen identi
ficeren is moeilijk; zonder de kleding waarop het kampnummer staat, is het voor de SS vrijwel onmogelijk om
de identiteit van de dode te bepalen. De getatoeëerde armen maken snelle herkenning mogelijk; in Birkenau
worden de gestorven gevangenen zo voor hun barak gelegd, dat de nummers op de armen gemakkelijk te
lezen zijn. In: T. Iwaszko, H. Kubica, F. Piper, I. Strzelecka, A. Strzelecki, Auschwitz 1940-1945. Central issues
in the history of the camp. Vol. II: The prisoners - their life and work (Oswiecim 2000), 22-23. Volgens Thomas
Grotum wordt de tatoeage pas in het voorjaar van 1943 algemeen ingevoerd. T. Grotum, Das digitale Archiv.
Aufbau und Auswertung einer Datenbank zur Geschichte des Konzentrationslagers Auschwitz (Frankfurt am
Main 2004), 230.
22 Een voorbeeld is het document, dat te zien is in de tentoonstelling in de Nederlandse barak in Auschwitz I
(Stammlager): alle geselecteerde mannelijke Nederlandse Joden van een transport worden, op een enkele fout
na, alfabetisch ingeschreven en krijgen zo hun opeenvolgende kampnummer.
23 D. Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945 (Reinbek 1989),
199.
112
DAAN HERTOGS DODELIJKE INFORMATIESYSTEMEN
24 Zugange am 17. April 1942: eingeliefert aus der Schlowakei, 20 april 1942; Archief Nederlandse Rode Kruis-
Kampen, Collectie Kampen en gevangenissen, Auschwitz, (voortaan geciteerd als NL-NRK Auschwitz), inv.
nr 100.
25 D. Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, 223.
26 Eerste pagina met de titel van het document ontbreekt, NL-NRK Auschwitz, inv. nr. 100.
27 Zugange am 20. Juni 1942: eingeliefert aus der Schlowakei, 21 Juni 1942; av.
28 Levi's kampnummer 174517 dateert zijn aankomst op 26 februari 1944, D. Czech, Kalendarium der Ereignisse
im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, 730.
29 P. Levi, Is dit een mens (Amsterdam 1987), 29. Met dank aan Marieke Bos voor de verwijzing.
30 T. Iwaszko, Auschwitz 1940-1945, 19-20.
31 Zugange am 4. Juli 1942: eingeliefert vom RSHA, z.d., NL-NRK Auschwitz, inv. nr 100.
32 Een ander, gruwelijker voorbeeld is het vergassen van de slachtoffers: ook dat is een aanpassing van een in
eerste instantie, vanuit het perspectief van de SS'ers, slecht bedachte procedure. De eerste vergassingen
vinden plaats in Auschwitz I (Stammlager)De slachtoffers worden volledig gekleed en met hun koffers en
rugzakken in de gaskamer geleid. Een Joods commando moet na de vergassing de gedode mensen ontkleden.
Dat kost veel tijd, en de kleren, vooral nylons, blijven vaak niet ongeschonden. In: F. Müller, Eyewitness
Auschwitz, 12. Op basis van de deze ervaringen bedenken de SS'ers het concept van de gaskamers als douche
ruimte, waarbij de mensen zich in een voorruimte eerst dienen te ontkleden.
113
