Verklaringen
In deze paragraaf zal ik proberen verklaringen te bieden voor de opvallendste
kenmerken van de Franse omgang met openbaarheid. Hierbij wil ik vooral gebruik
maken van het verklaringsmodel dat de socioloog Geert Hofstede heeft ontwik
keld. In Allemaal anderdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen is een viertal
dimensies van nationale culturen ontvouwd. Aan de hand van deze dimensies zal
ik de Franse situatie tegen het licht houden.
Als eerste scoort Frankrijk hoog op de 'machtsafstandsindex'.42 Dat betekent kort
gezegd dat er een vanzelfsprekend respect bestaat voor autoriteiten. Volgens
Hofstede gaat in dergelijke samenlevingen macht boven recht. Hofstede geeft aan
dat in samenlevingen met een grote machtsafstand de hiërarchie in organisaties
de existentiële ongelijkheid tussen hoger en lager geplaatsten weerspiegelt.43
De in Frankrijk gemeten hoge machtsafsand biedt daarmee een verklaring voor
het feit dat de Franse Vereniging voor Archivarissen het vanzelfsprekend vindt dat
alleen de meest competente onderzoekers toegang krijgen tot bepaalde archieven,
die daarmee voor mindere goden gesloten blijven. Dit gebeurt dan ook in de vorm
van een privilege, en privileges zijn volgens Hofstede een kenmerk van samen
levingen met een grote machtsafstand. Dat het aan de Franse Staat en haar
vertegenwoordigers is om uit te maken wie wel en niet geschikt is om het privilege
van toegang te verkrijgen, is daarmee ook terug te voeren tot het culturele aspect
van een grote machtsafstand. De bevoegde autoriteiten mogen dat namelijk doen
op grond van hun positie, en hoeven geen rekenschap af te leggen over hun
beslissing aan lager geplaatsten. We zagen al dat de kritiek van Sonia Combe door
de Association des archivistes francais nauwelijks inhoudelijk werd gepareerd, maar
vooral werd opgevat als een aanval op de positie van de beroepsvereniging, met al
zijn kunde en zijn beroepsethiek. Tegenover dit autocratische model kunnen we
het democratische model plaatsen, waarvan Nederland een exponent is.
Nederland kent dan ook een lage score op de 'machtsafstandsindex'. Inspraak en
gelijkberechtiging zijn kernbegrippen in het Nederlands bestuursmodel.
Ten tweede kent Frankrijk een hoge score op de 'individualisme-index'.44
Daarmee ontloopt het de Nederlandse score niet veel. Sterk individualistische
samenlevingen kenmerken zich door een grote mate van individuele zelfstan
digheid. Waar in collectivistische culturen het leven zich afspeelt in termen van
loyaliteit aan de familie of gemeenschap, en het individu zich daaraan onder
geschikt dient te maken, groeit in een individualistische samenleving een mens
op om vooral voor zichzelf te zorgen. Frankrijk past met zijn hoge score goed in de
westerse traditie van individualisme. Volgens Hofstede is men in culturen waar
men minder afhankelijk is van wij-groepen vaak ook minder afhankelijk van
machtsfiguren. Maar, juist de combinatie van een grote machtsafstand, gecom
bineerd met een individualistische cultuur maakt Frankrijk tot een uitzondering
op deze regel. Hofstede haalt de Franse socioloog Michel Crozier aan, die de
cultuur van zijn land als volgt beschreef:
"Directe afhankelijkheidsrelatiesworden in de Franse cultuur moeilijk
verdragen. Toch is de heersende visie op autoriteit nog steeds die van het
absolutisme deze beide houdingen zijn met elkaar in tegenspraak. Een
bureaucratisch systeem helpt om ze met elkaar te verzoenen, want onpersoon
lijke regels en centralisatie maken het mogelijk een absolutistische opvatting
van autoriteit te combineren met het elimineren van de meest directe
af hankelij kheidsrelaties,45
OPENBAARHEID IN DE PRAKTIJK
178
