Observatie
Wie het gedrag van een groep museumbezoekers wil onderzoeken, kan aan ieder
groepslid natuurlijk een vragenlijst uitdelen. Maar observatie kan veel zaken
duidelijk maken die de personen vaak zelf niet eens door hebben. Want wie kan
woordelijk beschrijven hoe hij zich gedraagt?
Er zijn verschillende soorten observaties. In de eerste plaats kun je onderscheid
maken tussen ongestructureerd en gestructureerd observeren. Een conservator in
een museum die af en toe eens rondloopt en dan ook op het publiek let, zal
incidenten (kritische gebeurtenissen) waarnemen. Hij ziet hier eens wat en daar
eens wat, maar systematisch is het niet. Wie uitspraken wil doen over gedrag van
mensen in een bepaalde situatie zal dat observeren gestructureerd moeten
aanpakken. Hierbij kun je denken aan een categorieënsysteem. Zo kun je letten
op de frequentie: hoe vaak komt iets voor, hoe vaak bijvoorbeeld gebruiken
museumbezoekers de plattegrond? Of hoe lang duurt iets, hoelang kijken bezoe
kers bijvoorbeeld naar een bepaald topschilderij, hoelang verblijven zij in een
tentoonstellingszaal of hoeveel tijd brengen ze in een tentoonstelling door?
Ook kun je letten op intensiteit: hoe vaak bijvoorbeeld spelen kinderen een
computerspel alvorens verder de tentoonstelling te verkennen?
Een tweede onderscheid is dat tussen opvallende en onopvallende observatie.
Soms is het belangrijk dat de geobserveerden niet door hebben dat ze geobser
veerd worden, soms maakt dat niets uit.
Een derde onderscheid is dat tussen directe observatie, waarbij er van een afstand
geobserveerd wordt, en participerende observatie waarbij de observator deel
uitmaakt van de groep of situatie die geobserveerd wordt.
Enkele voorbeelden, nu eens niet uit de museumsfeer: een verkeersteller is bezig
met directe, opvallende observatie, een vogelaar doet aan directe, onopvallende
observatie, een voetbaltrainer heeft een voorkeur voor participerende, opvallende
observatie en een undercover journalist houdt zich bezig met participerende
onopvallende observatie.
Wie wil observeren zal een keuze moeten maken uit bovengenoemde varianten
en de voor- en nadelen moeten afwegen. Daarbij is dan ook aan de orde of obser
vatie wel het beste middel is om informatie te verzamelen. Misschien is het uit
delen van een vragenlijst wel veel efficiënter. Maar wie bijvoorbeeld het gedrag
van voetbalsupporters in kaart wil brengen zal waarschijnlijk eerder voor obser
vatie dan voor vragenlijsten kiezen.
Voorbereidingen
Als je wilt observeren moet je een aantal voorbereidingen treffen. Je moet van
tevoren om toestemming vragen, je moet een observatieformulier maken waarop
de systematische observaties genoteerd kunnen worden en je moet plannen
wanneer en hoelang de observaties gaan plaatsvinden. Je kunt je observatie
registreren met pen en papier, maar ook met een cassetterecorder, een camera die
verbonden is met een videorecorder of een digitale camera. Voordat je de data
daadwerkelijk gaat verzamelen, moet je eerst de situatie testen. Als je bijvoorbeeld
gebruik wilt maken van beveiligings- of surveillance camera's, moet je van
tevoren controleren of deze camera's nauwkeurig zijn gericht en of de afstand
ten opzichte van de te observeren situatie niet te groot is. Verder moeten de
bezoekers bij de ingang erop worden gewezen dat er geobserveerd wordt.
64
Voor- en nadelen van observatie
Wat zijn de voordelen van observeren? Je registreert feitelijk gedrag. Je verzamelt
gedetailleerde informatie. Observatie maakt bestudering mogelijk van mensen in
hun natuurlijke omgeving. Mensen zijn zich vaak niet bewust van wat zij doen.
Observatie maakt bestudering van interactief gedrag mogelijk. Sommige mensen
weigeren geïnterviewd te worden en observatie is een snelle manier van informa
tieverzameling
Er kleven ook nadelen aan observeren. Je kunt je richten op oninteressant
incidenteel gedrag. Bepaald gedrag zie je niet, het blijft verborgen. Wie observeert
weet niet waarom iemand zich op een bepaalde manier gedraagt. Iemand loopt
bijvoorbeeld aan een uitgiftepunt voorbij: niet gezien of geen interesse?
Observeren is soms ook interpreteren: als iemands gezicht in een bepaalde
richting draait, kijkt hij dan ook? En verder kan de observator van invloed zijn op
het gedrag van de geobserveerde. Wie zich alleen in een tentoonstellingzaal
bevindt zal zich mogelijk anders gedragen dan wanneer er nog een andere
ezoeker (in dit geval de onopvallende participerende observator) aanwezig is.
Praktische suggesties
Wie gaat observeren, zou het volgende in gedachten moeten houden:
Observeer gestructureerd.
Voer alle observaties op dezelfde manier uit.
Observatie registratie en dat is geen interpretatie.
Bezoekers mogen niet doorhebben dat ze geobserveerd worden, tenzij
anders besloten is.
Houd het observatieformulier en de apparatuur onopgemerkt.
Doe een try-out om je te bekwamen in het volgen van een bezoeker zonder
dat deze dat door heeft.
Je kunt niet een heel gezin tegelijk observeren (wil niet teveel tegelijk).
Laat je niet afleiden, ook al zijn andere mensen of gebeurtenissen
interessanter.
Voorkom dat je je opgelaten voelt: onderbreek desnoods je observatie.
Voorkom dat je gestoord wordt: zet je mobiel uit.
Focusgroep
Een focusgroep is een vorm van kwalitatief onderzoek waarbij sprake is van een
groepsinterview met elementen van een groepsdiscussie. Het is een manier om
naar mensen te luisteren en van hen te leren. Bij een focusgroep zitten mensen
bij elkaar, bijvoorbeeld aan een tafel, om over een aantal zaken hun mening te
geven en om deze te bediscussiëren.
Deelnemers kunnen worden geworven door een onderzoeksbureau op basis van
welomschreven karakteristieken. Soms wordt deelnemers gevraagd een bepaalde
activiteit te verrichten, bijvoorbeeld een museum te bezoeken. Hen wordt
gevraagd zich op een bepaald moment ergens te melden om mee te doen aan de
focusgroep. Meestal worden de deelnemers betaald.
Bij focusgroepen is er sprake van drie soorten rollen:
Het onderzoeksteam (het onderzoeksbureau en de museum experts): zij formule
ren vragen en verzamelen en analyseren de gegevens. Ook de gespreksleider
65
DE ERFGOEDINSTELLING EN HAAR PUBLIEK
JAN SAS OBSERVEREN OF ENQUÊTEREN? EEN BEKNOPT OVERZICHT VAN ONDERZOEKMETHODEN