quenties van het internet zijn voor toegankelijkheid en toegankelijk maken van
archiefbescheiden, ongeacht hun vorm en hun locatie. Het geven van een stand
van zaken is daarbij lastig, aangezien de nieuwe ontwikkelingen pijlsnel gaan.
Een verkenning van het terrein
Invloed van ICT
Met de komst van computers zijn, zoals aangegeven, geheel nieuwe uitdagingen
en nieuwe vergezichten ontstaan in relatie tot toegankelijkheid van archieven en
het beschikbaar stellen van informatie in het algemeen. De discussie over toegan
kelijkheid is daardoor ook enigszins aangejaagd. Deze strekt zich zelfs zover uit
dat de bestaande, contextgeoriënteerde door archivarissen gehanteerde werkwijze
zelfs op de tocht komt te staan ten gunste van andere, meer bibliotheekgeoriën-
teerde benaderingen, zoals zoeken op trefwoorden, thesauri of full text retrieval.
Zoeken op internet is tot nu toe hoofdzakelijk trefwoord gebaseerd, al dan niet
met de mogelijkheid van booleaans zoeken. Zoekmachines werken hiermee.
Bekende ervaring is dan dat men vervolgens enkele honderdduizenden of soms
zelfs miljoenen hits voorgeschoteld krijgt, waar men vervolgens weinig mee kan.
Daarmee ontstaat al gauw het idee van 'onvindbaar op het web'. In het algemeen
is het gericht zoeken op internet (nog) weinig geavanceerd en lastig. De dek
kingsgraad en trefkans met de meeste zoekmachines zijn beperkt en gaan bijv.
volgens een peiling in 1999 de 16% niet te boven.4 100% dekking biedt geen van
hen, zelfs niet in combinatie. Het hangt in de regel erg af van enerzijds de keuze
van het juiste trefwoord en anderzijds of de aanbieder de moeite heeft genomen
de webpagina's voldoende kenbaar te maken, zodat zoekmachines ze herkennen
en indiceren. Bovendien speelt hier ook de taalbarrière nog steeds een belangrij
ke rol. Het Engels is erg dominant, zodanig zelfs dat mensen gemakkelijk verge
ten dat ook andere taaidomeinen aanwezig zijn, terwijl het zoeken dwars door
taaidomeinen heen nog nauwelijks wordt mogelijk gemaakt. Het internet laat
zich soms nog het beste vergelijken met een kippenhok vol kakelende kippen,
die allemaal hun eigen 'ei' aan de man/vrouw willen brengen. Aangezien het
heel lastig is in die kakofonie de juiste 'kakel' te kiezen, zal het vinden van een
voor ons interessant 'ei' meestal een toevalstreffer zijn.
46
De wereld van het internet roept bovendien nog allerlei andere vraagstukken op
die om oplossingen of antwoord vragen. Een voorbeeld daarvan is het feit dat op
internet grenzen tussen eens gescheiden werelden of domeinen verdwijnen.
Beheerders van cultureel erfgoed, zoals musea, bibliotheken en archieven, bieden
elk informatie aan over het verleden van Nederland, maar waar vóór de tijd van
het internet deze domeinen fysiek waren gescheiden, bevinden zij zich in de vir
tuele wereld van het world wide web in één domein.5 Dat vraagt andere wijzen
van werken en samenwerken bij het beschikbaar stellen van informatie. Internet
is immers een netwerk, een wereld zonder centrum, zonder begin en zonder
einde. Hoe kan men zich daarin oriënteren?
Archiefdiensten op het internet
Veel archiefdiensten in Nederland en daarbuiten hebben zich de laatste jaren erg
ingespannen om op het internet aanwezig te zijn. Niet alle pogingen zijn even
geslaagd. Het is ook nog zoeken naar de juiste benadering van dit nieuwe medium.
De indruk bestaat dat men vooral aanwezig wil zijn op het internet, maar dat een
samenhangende visie over het doel ervan ontbreekt. Veel van de informatie die
aangeboden wordt betreft diensten, historische informatie in de vorm van thema's,
gedigitaliseerde toegangen of het online beschikbaar stellen van databases met
persoonsnamen of vergelijkbare gegevens, verwijzingen naar andere websites en
overzichten van toegangen en dergelijke. Een initiatief dat schuil gaat onder de
naam 'Archiefnet', blijkt bijvoorbeeld een per land geordend overzicht met links
naar allerlei websites van archiefdiensten wereldwijd.6
Dergelijke portalen komt men ook in het buitenland tegen.7 Zeer nuttig alle
maal, maar niet erg gericht op de toegankelijkheid van de archieven of de histori
sche informatie in beheer. Ondanks enige samenwerkingsverbanden ontbreekt
bijv. een eenduidig en gemakkelijk archievenoverzicht voor Nederland of zelfs per
provincie, toch een mogelijk eerste stap, nog geheel op het internet. Het is nog
allemaal erg verbrokkeld.8
In een recent verschenen artikel heeft Andrea Rosenbusch een twaalftal online
databanken met elkaar vergeleken die worden onderhouden door archiefdiensten
uit vijf landen, te weten de Verenigde Staten, Australië, Engeland, Duitsland en
Zwitserland.9 Haar uitgangspunt is de vraag in hoeverre gebruikers of onderzoe-
TOEGANKELIJK MAKEN: GEBRUIKER, ARCHIEF, ARCHIVARIS
4 Zie Steve Lawrence en Lee Giles, 'Accessibility and Distribution of Information on the Web', in Nature,
Vol.400 (1999) 107-109. In 1999 werden slechts bij 34% van de webpagina's trefwoorden of metatags
gebruikt en bij 0,3% Dublin Core beschrijvingen.
5 Zie ook J. Hofman, 'De digitale archivaris: een nieuwe wereld. De invloed van de informatietechnologie op
het archiefvak', in: P.J. Horsman, F.C.J. Ketelaar en T.H.P.M. Thomassen (red.), Naar een nieuw paradigma
in de archivistiek. Jaarboek 1999 van de Stichting Archiefpublicaties ('s-Gravenhage 1999) 211-224. Ter verge
lijking: het was oorspronkelijk de opzet om de website van de RAD in 1996 te richten op de geschiedenis
van Nederland, en samenwerking te zoeken met andere instellingen bijv. over bepaalde onderwerpen.
Binnen drie jaar was dit principe evenwel verlaten en is men weer terug gegaan naar de organisatiegebon
den aanbieding van informatie. In dit kader is de ontwikkeling van regionaal historische centra interes
sant. Het betekent enerzijds de ontbinding van een discipline (archief-) gebonden instelling als de
rijksarchiefdienst in losse onderdelen, die op hun beurt weer samengaan met lokale culturele instellingen
als een gemeentearchief, of andere culturele instellingen. Een interessante ontwikkeling, want door de
landelijke ontbinding van een dienst ontstaan er regionaal (hoewel op dit moment nog beperkt) mogelijk
heden tot domeinoverschrijdende samenwerking op cultuurhistorisch gebied. Deze is op zich wellicht (en
hopelijk) een opmaat tot minder organisatiegebonden beschikbaarstellen van historische informatie. Wat
een stap terug lijkt (regionalisering), zou op deze manier bekeken een begin van een zeer vruchtbare net
werkvorming op cultuurhistorisch gebied kunnen blijken te zijn, waar de in het verleden geïnteresseerde
HANS HOFMAN HET EEUWIGE ZOEKEN: TOEGANKELIJKHEID: WETEN, ZOEKEN, VINDEN
burger veel baat bij kan hebben. De vraag is even of dit ook zo ervaren wordt door de (in oprichting zijnde)
regionaal historische centra. Het zal in ieder geval nog veel verandering vergen om zover te komen.
Voorlopig zal de (fysieke) regionale heroriëntering en het organisatiegebonden karakter bij deze instellin
gen waarschijnlijk nog de boventoon voeren. Men kan zich dan ook afvragen of voor het regionaal inrich
ten van een website eerst regionale instellingen moeten ontstaan.
6 Zie www.archiefnet.nl, dat wordt voorgesteld als 'zoekservice voor websites van archiefdiensten in binnen-
en buitenland.' Het is een initiatief van het Historisch Centrum Overijssel.
7 Vgl. www.unesco.org/webworld/portal_archives.
8 Recent is op de website van DIVA wel een ontwerp (model) voor een landelijk archievenoverzicht gepubli
ceerd met verzoek om commentaar www.divakoepel.nl)Het ontwerp beperkt zich (vooralsnog?) tot
archieven bij archiefdiensten en maakt min of meer gebruik van EAD (encoded archival description).
Zie over dit onderwerp ook Peter Horsman 'Eenheid in verscheidenheid', elders in dit jaarboek.
9 Andrea Rosenbusch, 'Are users being served?: A Report on Online Archival Databases', in: Archives
Manuscripts, Vol.29, nr.l (May 2001) 44-53. In de American Archivist van Spring/Summer 2001 (64:1)
zullen ook twee artikelen verschijnen die op dit onderwerp nader ingaan: Helen R. Tibbo en Lokman I.
Meho, 'Finding Finding Aids on the World Wide Web', en Burt Altman en John R. Nemmers., 'The
Availability of Online Archival Resources: The POLARIS Project Finding Aid'. Helaas was de editie nog
niet (in Nederland) beschikbaar.
47
