Besturen door registratuur, 1870-1940
archivering in het Amerikaanse bedrijfsleven tussen 1870 en 1920. Vele van de
Amerikaanse methoden en technieken werden in Nederland overgenomen
tussen 1880 en 1930, met aanzetten vanaf ca. 1870 en uitlopers tot ca. 1940.5
Met het boek van Yates als uitgangspunt gaf de eerstgenoemde auteur in 1998
een doctoraalwerkcollege Archiefwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam.
Daarin onderzochten de studenten de control through communication (het bestu
ren door registratuur) in onderscheidenlijk de Haagse Duinwaterleiding, 1871-
1949 (D. Brongers), de gemeentelijke gas- en elektriciteitsfabrieken te Tilburg,
1873-1930 (N. Lehmann), de N.V. Billiton Maatschappij (vooral 1927-1940)
(C. MacDonald), de N.V. Bijenkorf, 1870-1940 (A.C. Vijn), De Nederlandsche
Bank, 1849-1948 (H. Waalwijk) en de Maatschappij tot Exploitatie van
Staatsspoorwegen, 1863-1916 (C. Wijbrans).6 Hun werkstukken vormden de
basis voor de case studies die volgen op een algemene beschouwing over besturen
door registratuur in het tijdvak 1870-1940.
De visible hand van Adam Smith (1776) was die van de markt die beslissingen
inzake productie en verkoop beheerst. In de loop van de negentiende eeuw
bleken, bij het uitdijen van markten, ervaring en inzicht van de koopman en de
handwerksman onvoldoende. Het eenmans- of kleine familiebedrijf maakt plaats
voor het grootbedrijf. Bedrijven groeien, ook geografisch (filialen), wat nood
zaakt tot nieuwe sturings- en beheersinstrumenten. De visible hand wordt aange
vuld en vervangen door de invisible hand van het management, aldus Alfred
Chandler.1 Dat management is afhankelijk van informatie, zowel binnen de
organisatie, als om buiten de organisatie tijd en plaats te overbruggen.
In de winkel of in de werkplaats kon met mondelinge communicatie volstaan
worden, boekhouding was beperkt tot het dagboek dat de ondernemer of zijn
vrouw zelf bijhield.2 Analoog aan het oud-vaderlandse recht verplichtte het
Wetboek van koophandel (1838) de ondernemer "dagboek te houden, waarin,
van dag tot dag, naar orde des tijds, zonder witte vakken, tusschenregels of
kantteekeningen, moeten worden aangeteekend zijne inschulden en schulden, de
ondernemingen in zijnen handel, de trekkingen, acceptatie, of endossementen
van wissels en andere handelpapieren, zijne verbindtenissen, en, in het
algemeen, alles wat hij ontvangt en uitgeeft, van welken aard het ook zij; alles
onverminderd zoodanige verdere boeken als in den koophandel gebruikelijk zin,
doch waarvan het houden door de wet niet geboden wordt." Verder was de onder
nemer verplicht de ontvangen brieven te bewaren, een kopijboek van uitgegane
brieven te houden en jaarlijks een inventaris en een balans op te maken.
Koopmansboeken en kopijboeken waren wettig bewijsmiddel.
Control through communication
Vanaf het midden van de negentiende eeuw leidden de toenemende industriële
activiteit, de uitbreiding van het handelsverkeer en het bank- en verzekerings
wezen en de daarmee gepaard gaande schaalvergroting tot wat James Beniger de
control revolution noemde.3 Informatie en communicatie in de onderneming
werden drastisch gereorganiseerd - het onderwerp van Yates' boek Control
through communication.'1
CONTEXT EN FUNCTIONEEL INSTITUTIONEEL ONDERZOEK: PRAKTIJK
5 J. van den Ende, 'Kantoor en informatietechnologie', in: J. van den Ende (red.), Techniek in Nederland
in de twintigste eeuw 1 (Zutphen 1998) 209-269 onderscheidt 'De opkomst van de moderne administratie
1880-1914' en 'Het gemechaniseerde kantoor 1914-1940'.
6 Het in de vorige noot geciteerde werk onder redactie van J. van den Ende bevat case studies aangaande de
Rotterdamsche Bankvereeniging (255-260), de Postchèque- en girodienst (260-264) en de Staatsmijnen
(264-268).
96
ERIC KETELAAR
1 A.D. Chandler, The visible hand. The managerial revolution in American business (Cambridge, Mass.-London
1977).
2 I.J. Brugmans, 'Uit de geschiedenis van het kantoor', Economisch- en sociaal-historisch jaarboek 44 (1982)
217-220.
3 J. Beniger, The control revolution. Technological and economic origins of the information society (Chicago 1986).
4 J.A. Yates, Control through communication. The rise of system in American management (Baltimore-London
1989); J.A. Yates, 'Business use of information and technology during the industrial age', in:
A.D. Chandler en J.W. Cortada (eds.), A nation transformed by information: how information has shaped
the United States from colonial times to the present (Oxford-New York 2000) 107-135.
97
