De archiefwetenschap als universele wetenschap
Wat slechts regionale actualiteitswaarde heeft kan geen wetenschap zijn.
Naarmate de archivistische discipline zich tot een echte wetenschap ontwikkelt,
krijgt ze een meer mondiaal karakter. De archiefwetenschap is universeel en uni
verseel is ook het archiefwetenschappelijk onderzoek.
Niet lang geleden ontwikkelde de archiefwetenschap zich in betrekkelijke iso
latie. Onderzoeksprojecten -als ze er al waren- overschreden zelden de lands
grenzen of de grenzen van de eigen archivistische traditie. Het smalle blikveld en
de pragmatische benadering van de ambachtelijke archivaris vormden niet een
stimulans voor de ontwikkeling van internationaal georiënteerde onderzoekpro
gramma.
Het klassieke paradigma is Europees van oorsprong. Toen het begon te ver
schuiven, verschoof ook het centrum van het archiefwetenschappelijk onder
zoek, dat even zelfs een puur Noordamerikaans karakter leek te krijgen. Het
werelddeel waar digitaal archiveren werd uitgevonden is ook het werelddeel waar
als eerste de praktische en theoretische implicaties van digitaal archief werden
verkend en waar als eerste aan de klassieke principes en concepten van de
Europese archivistische traditie een nieuwe inhoud werd gegeven.
Maar het duurde niet lang of de informatie- en communicatietechnologie
veroorzaakte ook in Australië en Europa een omwenteling in de theorie en het
onderzoek op het gebied van de archiefwetenschap. In het toegepaste onderzoek
op het gebied van het digitale archief zijn de thema's in Europa momenteel
dezelfde als die in de Verenigde Staten en Canada, zoals duidelijk blijkt uit de
handelingen van het DLM forum on electronic records van 1996.9 Ook publicaties
van ICA-commissies wijzen erop, dat archiefwetenschappelijk onderzoek zich
inderdaad tot een internationaal georganiseerde activiteit ontwikkelt. Europese
en Amerikaanse onderzoekers moeten dezelfde maatschappelijke vragen beant
woorden, hebben dezelfde professionele bindingen en delen dezelfde belangen.
Dat betekent niet, dat de Europese dimensie in de archiefwetenschap volko
men verdwenen is. De Europese archieven zijn uniek in ouderdom en verscheide
nheid, doordat ze gevormd zijn door een grote verscheidenheid aan
archiefvormers en binnen de context van een groot aantal verschillende cultu
ren. Generaties van Europese archivarissen hebben een indrukwekkend corpus
aan kennis bij elkaar gebracht over deze archieven, over de historische en culture
le context van archivering en archiefbeheer en over toegangen en andere zoeksys
temen. Met behulp van de archivistische methoden en concepten van het
digitale tijdperk zijn ze begonnen met het herontwerp van de traditionele zoek
systemen en met een nieuwe analyse van het archiveringsproces van vandaag en
van lang geleden. In die zin Europees is het overigens zeer universele onderzoeks
programma dat Eric Ketelaar heeft opgesteld. Een prominente plaats daarin heeft
het onderzoek naar de culturele context van het proces van de archiefvorming,
dat wil zeggen: de manier waarop het archiveringsproces, archiveringssystemen
en archiefbeheersystemen worden beïnvloed en bepaald door culturen: adminis-
tratieve cultuur, bestuurlijke cultuur, bedrijfscultuur, gezinscultuur, nationale
cultuur en sociale en historische omstandigheden.10 In deze benadering zijn
privé-personen en families even interessant als formele organisaties, waar de
meeste Noordamerikaanse en Australische onderzoeksprojecten op gericht zijn.
Samenvatting
Samenvattend kunnen we de drie opeenvolgende fasen van de archiefwetenschap
karakteriseren in termen van object, doel en methode volgens onderstaande
tabel.
ARCHIEFWETENSCHAP
9 Proceedings of the DLM-Forum on electronic records. Brussels18-20 December 1996 INSAR. European
Archives NewsSupplement II (Luxembourg, 1997),
78
THEO THOMASSEN PARADIGMATISCHE VERANDERINGEN
PARADIGMATISCHE VERANDERINGEN IN DE ARCHIEFWETENSCHAP
Periode
19e eeuw
20e eeuw
21e eeuw
Karakteristiek
Pre-paradigmatisch
Klassiek of modern
Non-custodiaal
of postmodern
Object
(1) Oud-archief van
een gemeenschap
(2) Oorkonden en
registraties
(Oud-)archief van een
bestuur of ambtenaar
Procesgebonden
informatie
Basiseenheid
(1) Fysiek
archiefbestanddeel
(2) Oorkonden
en registraties
Fysiek
archiefbestanddeel
Logisch record
archiefbestanddeel
Doel
(1) Toegankelijkheid
(2) Publicatie
Toegankelijkheid
Kwaliteit
Methode
1Respect des fonds
Herkomst- en
bestemmingsbeginselen
als ordeningsbeginselen
Herkomstbeginsel als
kwaliteitsinstrument
Technieken
(2) Oorkondenleer
B estemmingsbeginsel
Formele
beschrijvingstechnieken
Modelleringtechnieken;
beschrijvingsstandaards
Theo Thomassen 1999
10 F.C.J. Ketelaar, Archivalisering en archivering. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogle
raar in de archiefwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam op vrijdag 23 oktober 1998 (Alphen aan den
Rijn, 1998). In deze context ijkte Ketelaar eerder het begrip vergelijkende archiefwetenschap: Eric Ketelaar,
"The difference best postponed? Cultures and comparative archival science", Archivaria 44 (1997),
pp. 142-147, elders in dit jaarboek herdrukt.
79
