We kunnen een paradigma vergelijken met een taal, met zijn eigen vocabulaire,
semantiek en syntaxis. Een nieuw paradigma introduceert nieuwe concepten
(context, recordness, archiveringssysteem, records continuum) of geeft een
nieuwe invulling aan bestaande concepten (zoals archief of herkomstbeginsel).
Deze veranderingen zijn zo fundamenteel, dat het gevestigde paradigma en het
nieuwe paradigma zich als twee talen gedragen, die zich tegenover elkaar maar
moeilijk verstaanbaar kunnen maken. Tijdens een paradigmaverschuiving is het
vrijwel onmogelijk om een intern samenhangend en algemeen toepasbaar
lexicon van archieftermen te maken en even onmogelijk is het om recente archi-
vistische literatuur in te passen in -bijvoorbeeld- de classificatie die Duchein
hanteerde in zijn archivistische bibliografie van twintig jaar geleden.
De kenmerken van het nieuwe paradigma van
de archiefwetenschap
Het is dan ook niet gemakkelijk om de grondslagen van het nieuwe paradigma
van de archiefwetenschap te beschrijven in termen van object, doelstelling en
methode. We zijn, zoals David Gracy het uitdrukt, net als Columbus nog midden
in de fase van de ontdekkingsreizen, nog midden in de wetenschappelijke revolu
tie, en we kunnen er nog niet helemaal aan ontkomen om het nieuwe paradigma
te beschrijven in termen van het oude. We zeggen soms nog Indianen tegen de
native Americans en Eskimo's tegen Inuit; onze taal is -of we dat nu leuk vinden
of niet- geografisch, politiek of wetenschappelijk incorrect. Dat maakt een
poging om het nieuwe paradigma in zijn eigen termen te beschrijven tot een uit
daging.
Het object van het nieuwe paradigma van de archiefwetenschap is wat ik
procesgebonden informatie heb genoemd, dat is: informatie die door onderling
samenhangende werkprocessen is gegenereerd en die zodanig door die werk
processen is gestructureerd en vastgelegd dat ze vanuit de context van die werk
processen kan worden bevraagd.6 De Canadezen noemen het sinds 1988
l'information organique et consigned of fixed organic information.7 Het is een object
met twee dimensies, omdat het verwijst naar vastgelegde informatie (documen
ten dus) en naar de processen die die informatie genereren en structureren.
Ook de basiseenheid heeft twee dimensies: het is het individuele logische
archiefdocument in zijn relatie met de transactie die dat archiefdocument heeft
veroorzaakt en erdoor wordt gedocumenteerd.
Het doel is meer dan toegankelijkheid. Het is archivistische kwaliteit: de door
zichtigheid, de duurzaamheid en de stabiliteit van de band tussen informatie en
werkproces.
De methodologie kan worden gekarakteriseerd als het tot stand brengen, in
stand houden en analyseren van de band tussen informatie en werkproces voor
zover dat nodig is om de authenticiteit, betrouwbaarheid en juistheid van archief
76
tot stand te brengen, in stand te houden en te analyseren. De kenmerkende tech
nieken zijn modelleringtechnieken en de toepassing van beschrijvingsstan
daards.
Dat dit nieuwe paradigma van de archiefwetenschap door de digitale revolutie
teweeg is gebracht, betekent nog niet dat het zelf ook een digitaal karakter heeft.
De tweede wetenschappelijke revolutie in de archiefwetenschap is meer dan een
verschuiving van papieren naar digitaal archief: het is een verschuiving van het
klassieke of moderne naar het non-custodiale of -zoals Terry Cook heeft voorge
steld- het postmoderne paradigma van de archiefwetenschap.8 Voor het eerst in
haar ontwikkeling is de archiefwetenschap een echte wetenschap aan het
worden. In haar pre-paradigmatische fase was ze zelf nog geen wetenschap, in
haar klassieke fase was ze niet meer dan een hulpwetenschap van de geschiede
nis, maar nu, in haar postmoderne fase krijgt ze de status van een echte weten
schap, even autonoom als de andere informatiewetenschappen en even
autonoom als de geschiedwetenschap.
De integratie van het oude paradigma in het nieuwe
Zal de overwinning van het postmoderne paradigma van de archiefwetenschap
de nederlaag betekenen van de klassieke archiefwetenschap? Zal haar overwin
ning onze klassieke Europese traditie verbannen uit het centrum van het archi
vistische universum naar de mestvaalt van de archiefgeschiedenis? Zal onze
tweede wetenschappelijke revolutie de archiefgemeenschap opsplitsen in een
oude en een nieuwe wereld?
Veel reden tot pessimisme geeft Kuhn ons niet. Terwijl het nieuwe paradigma
het oude domein verbreedt en een nieuwe oriëntatie geeft, neemt het het oude
paradigma in zich op. Het oude paradigma wordt niet helemaal aan de kant
geschoven, maar in het nieuwe geïntegreerd.
Als we kijken naar het object van de archiefwetenschap, dan kunnen we vast
stellen, dat het postmoderne paradigma archiefdocumenten in de eerste plaats
bekijkt in hun logische en dynamische dimensies, maar binnen die brede kijk
natuurlijk ruimte laat voor een blik op fysieke documenten en statische objecten.
In het postmoderne paradigma van de archiefwetenschap zijn de methoden en
technieken van het klassieke paradigma binnen hun klassieke toepassingsgebied
nog steeds geldig.
Als we kijken naar het doel van de archiefwetenschap, dan kunnen we vast
stellen dat het optimaliseren van de toegankelijkheid een van de aspecten van
kwaliteitsverbetering is.
Als we kijken naar de archivistische methodologie kunnen we vaststellen, dat
het structuurbeginsel een ruimere toepassing heeft gekregen als instrument voor
kwaliteitsbeheer, maar dat het intussen nog steeds kan worden gebruikt als
leidend principe bij het ordenen en beschrijven van archieven.
ARCHIEFWETENSCHAP
6 Theo H.P.M. Thomassen, "Een korte introductie in de archivistiek", elders in dit jaarboek.
7 Carol Couture, Jacques Ducharme, Jean-Yves Rousseau, "L'archivistique a-t-elle trouvée son identité?",
Argus 17 (2) (1988), pp. 51-60. Couture heeft dit verder uitgewerkt in zijn bijdrage aan de tweede
Stockholm Conference: Carol Couture, "Is the concept of a record still relevant in the information age?",
in The Concept of Record. Report from the Second Stockholm Conference on Archival Science and the Concept of
Record30-31 May 1996 (Stockholm, 1998), pp. 77-99.
THEO THOMASSEN PARADIGMATISCHE VERANDERINGEN
8 Terry Cook, "Electronic records, paper minds: the revolution in information management and archives in
the post-custodial and post-modernist era", Archives and Manuscripts 22 (2) (1995), pp. 300-328.
77
