Chronologisch
Van der Lem vertelt in acht beknopte hoofdstukken de aanloop
naar, het verloop van en de resultaten van de Opstand. Van der
Lem stelt dat de Opstand een conflict was dat gedurende zijn
verloop telkens is terug te voeren op een van drie hoofd
redenen: de strijd om vrijheid van godsdienst en geweten,
het recht op zelfbeschikking en het recht op medezeggenschap.
Na de eerste hoofdstukken over het begin van het verzet tegen
de autocratische regeerstijl van Filips II volgt de komst van Alva,
die wanneer je Van der Lems boek leest misschien wel het
meest bepalend was bij het Nederlands verzet tegen de
Spaanse vorst. Toen bleek dat de Nederlandse adel voor hun
grieven geen redelijkheid van Filips' kant hoefden te
verwachten - en hij ook niet schroomde de hoogste edelen met
hun hoofd op het hakblok te leggen - was er nog maar één
optie: tot het uiterste verzetten.
Van der Lem laat zien dat het verschil binnen de Habsburgse
Nederlanden niet zozeer lag tussen bijvoorbeeld enerzijds
Friesland en Groningen en anderzijds Henegouwen en Namen,
maar juist tussen de aan de zeekant gelegen verstedelijkte
gewesten (zoals Holland, Vlaanderen en Brabant) en de
landinwaarts gelegen perifere gewesten aan de andere kant.
in Hf Nederlanden ri+H
Burgeroorlog
Toevalligheden
Het is duidelijk dat het verhaal van de Opstand niet verteld
kan worden zonder ook te wijzen op de veelvuldige toevallige
omstandigheden. De strijd had op verschillende momenten
zomaar een andere wending kunnen krijgen. Niet dat het zo
zinvol is om what-if-geschiedenis te bedrijven, maar wel om
altijd in het achterhoofd te houden dat de Opstand in de eerste
plaats geen oorlog tussen Nederland en Spanje was. Het was
een zeer gecompliceerd conflict waarbij de buren in de
Nederlanden elkaar vaker naar het leven stonden, dan dat ze
eensgezind de 'buitenlandse' Spanjaard tegemoet traden. Een
boodschap die Van der Lem uitstekend overbrengt.
Anton van der Lem, De Opstand in de Nederlanden
1568-1648. De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld
Uitgeverij Vantilt (Nijmegen, 2014), ISBN 978-94-6004-192-1,
252 pp., 19,95.
De Nederlandse Opstand, of de Tachtigjarige Oorlog zoals hij
vroeger genoemd werd, is misschien wel de meest belangrijke
episode in onze vaderlandse geschiedenis. Cruciaal in het proces
van staat- en natievorming dat al sinds de Bourgondische
periode aan de gang was. Bepalend ook voor de, zo bleek later,
blijvende scheiding tussen de Noordelijke en Zuidelijke
gewesten van de Nederlanden. Anton van der Lem heeft de
taak opgevat deze interessante maar ingewikkelde periode uit
de Nederlandse geschiedenis overzichtelijk en bondig bij het
grote publiek onder de aandacht te brengen. Van der Lem is
conservator oude drukken bij de Universiteitsbibliotheek Leiden
en zodanig als geen ander op de hoogte van de schat aan
interessante documenten over de Opstand die daar bewaard
worden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het boek vol zit
met prachtige, weinig bekende afbeeldingen waarvan er vele
afkomstig zijn uit de Leidse Universiteitsbibliotheek.
l' M 1 7", j I - I I 1 l|l M ILIll..- ,'ff J(V. 'li
Daarbij komt de rechtlijnige houding op godsdienstig vlak van
zowel Filips II als van de calvinisten: beide groepen wilden
geen godsdienstvrijheid aan andersdenkenden toestaan.
De auteur schetst in een heldere stijl het verloop van de
langdurige strijd en behoudt daarbij de nodige afstand tot het
onderwerp. Dit maakt De Opstand in de Nederlanden een
prettig leesbaar boek. Van der Lem toont aan dat de oorlog,
zeker in de beginfase, meer de kenmerken had van een
burgeroorlog dan een rebellie van een gehele natie tegen
een 'vreemde' onderdrukker. Ook de scheiding tussen een
noordelijke protestantse zone en een zuidelijke katholieke,
is een gevolg van de staatkundige verdeling zoals die op
militair gebied tot stand kwam, en niet een oorzaak waardoor
de Nederlanden in deze twee staatjes uiteenvielen. Van der
Lem is er goed in geslaagd in slechts zo'n 200 pagina's een heel
compleet beeld van de Opstand te geven, met alle belangrijke
spelers, oorzaken, onverwachte gevolgen en ontwikkelingen.
Wouter van Dijk RHC Vecht en Venen.
nummer 8 201 5 37
