i
I
iï
a
ii*
Speculatie
Valerie Johnson (National Archives) en David Thomas (Northum-
bria University) zetten in een lezing over William Shakespeare
uiteen hoe slecht de mens in staat is om 'stiltes in archieven' te
accepteren. Hoewel er over Shakespeare wel wat bekend is,
uiteraard in het bijzonder over zijn rol als toneelschrijver, blijft
veel in nevelen gehuld. Hoe zag zijn dagelijks leven eruit en
hoe was zijn karakter? De menselijke behoefte om de details
van het leven van Shakespeare in te vullen,
levert veel speculatie op rondom de weinige wel bestaande
documenten. En waar deze ontbreken, worden deze niet zelden
aangevuld door vervalsingen. Het resulteert in de creatie van
meerdere Shakespeares met alternatieve levens.
Bijzondere archieven
Tijdens het congres werd ook aandacht gegeven aan bijzondere
archieven als de Gacaca-archieven in Rwanda1, en de gevangenis
administratie van het eiland Goli Otok in Kroatië (voormalig
Joegoslavië). Op Goli Otok werden tussen 1949-1988 politieke
en ideologische tegenstanders van Tito's regime vastgehouden.
Anne Gilliland (University of California) liet in een interessante
lezing zien dat er 'meerdere werkelijkheden' bestaan van wat
er op het eiland is voorgevallen, mede veroorzaakt doordat de
beschikbare documenten van de gevangenis verre van compleet
zijn. Daarnaast duiken zo langzamerhand steeds meer docu
menten en herinneringen op van voormalige gevangenen of
hun vrienden en familieleden, de schaamte voorbij. Het
resulteert in een emotioneel en politiek beladen discussie
rondom documenten, waarbij altijd de vraag 'ja, maar is er
meer?' gesteld wordt. Het Nationaal Archief van Kroatië speelt
ook een rol door documenten online te publiceren en mee te
werken aan documentaires. Paradoxaal genoeg transformeert
het vlak voor de kust gelegen kleine, onbewoonde eiland
ondertussen tot een toeristische attractie, inclusief mokken,
T-shirts en replica-gevangeniskleding.
Vernietiging en reconstructie
Het ontbreken van documenten of reconstrueren van archieven
stond tijdens het congres in meerdere lezingen centraal. Ellen
van der Waerden (recent afgestudeerd aan de Universiteit
Leiden) gaf uitleg over de totstandkoming van de collectie
'Gevechtsverslagen en -rapporten, mei 1940', zoals deze bij het
Nederlands Instituut voor Militaire Historie berust. In de
hectische meidagen van 1940 werd door het militair gezag op
14 mei het bevel gegeven om alle beschikbare verslagen van
oorlogshandelingen te vernietigen, wat bijna volledig is
uitgevoerd. Tien dagen later werd echter het bevel gegeven om
alle verloren gegane documentatie te 'reconstrueren', met
genoemde collectie als resultaat. De studie van Van der
Waerden is interessant omdat de collectie in inhoudelijke zin
uitvoerig is gebruikt door (militair) historici, terwijl volgens Van
der Waerden niemand van hen ooit de vraag heeft gesteld hoe
de collectie tot stand is gekomen (en wat voor gevolgen dit
heeft voor de geschiedschrijving). Van der Waerden toont
Rembrandt
Achterhaald
Het congres werd afgesloten met schokkend nieuws voor
iedereen die een archiefstudie heeft gedaan. Geoffrey Yeo
(University College London) toonde namelijk aan dat een groot
gedeelte van het standaardwerk van Ernst Posner (1972) over
archieven in de oudheid inmiddels is achterhaald (vooral door
een andere interpretatie in de huidige vakliteratuur van naar
'archief' of 'depot' vertaalde woorden en symbolen).
In 2017 staat I-CHORA 8 op het programma. Van I-CHORA 7
wordt nog een artikelenbundel verwacht.
Noot
a
daarmee aan hoe relevant het is om met een 'archivistische
bril' naar archiefcollecties te kijken.
De Gacaca-archieven in Rwanda (foto Petra Links).
Ook Eric Ketelaar (Universiteit van Amsterdam) koos een
iconisch figuur om zijn ideeën over 'archival consciousness'
uiteen te zetten, namelijk Rembrandt. De documenten die
Hollands bekendste schilder aanmaakte, ontving en bewaarde,
zijn vrijwel allemaal verloren gegaan. Er zijn maar zeven
brieven van Rembrandt bewaard gebleven (gericht aan
Constantijn Huygens). Brieven gericht aan Rembrandt zijn er
niet meer. De documenten die wel bewaard zijn, zijn voorname
lijk afkomstig van instituten. In hun pogingen om iets van het
leven van Rembrandt te reconstrueren, gebruiken onderzoekers
diezelfde archieven van instituten waarin Rembrandt slechts als
onderwerp een rol speelt. Ketelaar wijst er echter op dat
historici, maar ook archivarissen, te veel gefocust zijn op wat er
in onze depots ligt en dit zien als 'het archief'. Veel belangrijker
is het om na te gaan wat voor archief er zou kunnen zijn.
Hoewel Rembrandt zeer waarschijnlijk zich bewust is geweest
van het nut om bepaalde documenten te bewaren, zou het heel
goed kunnen dat hij - als vele anderen - de documenten die hij
(van instituten) ontving, niet belangrijk genoeg vond om
(langdurig) te bewaren. Het besluit om iets weg te gooien, is
echter net zo belangrijk als het besluit om iets te bewaren.
1 Hieraan is recent aandacht besteed in dit blad: René Spork,
'Wat doet het NIOD in Rwanda? Een vraaggesprek met archivaris
Petra Links', Archievenblad (2014), nr. 7, pp. 22-25.
Nico Vriend redacteur Archievenblad en senior medewerker
Noord-Hollands Archief (nico.vriend@noord-hollandsarchief.nl).
nummer 8 201 5 29
