Plan van aanpak
Brandbaar
Papier is een zeer brandbaar materiaal, omdat het voor het
grootste gedeelte bestaat uit cellulose en er door zijn open
structuur gemakkelijk zuurstof bijkomt. Het is daarom niet
verbazingwekkend dat in de loop van de geschiedenis branden
juist zijn voorgekomen op de plekken waar papier bewaard
werd. Denk aan de beruchte brand in de bibliotheek van
Alexandrië, tot recenter de brand in de Anna-Amalia bibliotheek
in Weimar.11, 12
Het grootste deel van de literatuur over brandschade handelt
over preventiemethoden en de directe aanpak na een brand
(bluswerk, evacuatie collectie).13, 14 Aangetast waardevol papier
(en erfgoed) wordt na een brand meestal zo snel mogelijk
gevriesdroogd.15 t/m 18 Vriesdrogen moet schimmelgroei op de
door bluswater nat geworden objecten voorkomen.19, 20 Over
restauraties van door brand beschadigde papieren objecten na
'de eerste hulp', is in de vakliteratuur veel minder te vinden. Ook
het stabiliseren van en omgaan met zwaar verbrand papier heeft
tot dusver weinig aandacht gekregen. Men heeft zich voorname
lijk op de directe redding van het papieren erfgoed gericht.
Conditieonderzoek
Om meer zicht te krijgen op de verbrandingsschade die
voorkomt bij de collectie geblokkeerde inventarisnummers van
het Stadsarchief Amsterdam, is het nodig om te proberen alle
voorkomende vormen van schade onder ogen te krijgen. Een
onderzoek naar de materiële staat van een te digitaliseren
collectie wordt onmisbaar geacht.21 Pas daarna kan voor het
digitaliseren een inschatting worden gemaakt van de te
verrichten handelingen om een collectie digitaliseerbaar te
Digitaliseren is een zo risicovol proces, in het bijzonder voor een
fragiele collectie, dat het van belang is om een goed doordacht
plan van aanpak op te stellen.8 Aangezien het voorzichtig
hanteren van de verbrande objecten al tot schade leidt, is te
verwachten dat digitalisering verlies van materiaal tot gevolg
zal hebben. De meest gebruikelijke manier van digitaliseren is
om een glasplaat tegen het object aan te duwen, waarbij een
camera scherpgesteld staat op de hoogte van de glasplaat en
een digitaal beeld maakt.9 Deze manier van digitaliseren is
vanzelfsprekend desastreus voor de fragiele verbrande
archiefstukken. Het doel moet dus zijn de geblokkeerde
verbrande objecten zo te digitaliseren dat deze zo min mogelijk
schade oplopen, terwijl daarbij zo veel mogelijk tekstuele
informatie wordt blootgelegd. Tegelijkertijd ontbreekt de juiste
kennis over de aard van de verbrande collectie om tot een goed
plan te komen. Welke vormen van (verbrandings)schade er in
het archief voorkomen, maar ook de grootte van de collectie,
was onbekend.10 In dit artikel wordt onderzocht welke soorten
schade - die relevant wordt geacht voor de beoogde digitalise
ring - in de verbrande collectie voorkomt. Ook wordt bekeken of
de huidige berging geschikt is voor het bewaren van de fragiele
collectie.
Er is overigens ook nog een andere mogelijkheid om rekening
mee te houden: niet het originele materiaal digitaliseren maar
de microfiches van de verbrande collectie. Geen risico voor de
originelen, terwijl de informatie wel toegankelijker wordt voor
bezoekers.
maken.22
Omdat gespecificeerde conditie-informatie over de betreffende
collectie ontbreekt, is ook hier een conditieonderzoek gestart.
Omdat deze collectie een bijzonder groot aantal bladen
bestrijkt, was het duidelijk dat niet alle geblokkeerde objecten
onderzocht zouden kunnen worden. Het was daarom een
uitkomst toen in het depot een tweetal dozen werden ontdekt
waarop 'fragmenten' stond.23 Hierin zaten stukken van het
verbrande archief die los waren geraakt van hun oorspronkelijke
plaats. Het is aannemelijk dat deze fragmenten afkomstig zijn
uit de hele collectie. Op deze manier kon een inventarisatie
gemaakt worden van de verscheidenheid van objecten in de
collectie, om antwoord te kunnen geven op de vraag: welke
schadevormen zijn van belang voor het digitaliseringsproces?
Oftewel, van welke schadevormen kan worden aangenomen
dat ze tijdens het hanteren verergeren, of dat ze de kwaliteit
van het digitale beeld verminderen? De volgende schade
vormen zijn geïdentificeerd24:
Aantasting/verkoling van de randen van bladen. Voor de
randen van de bladen geldt dat deze in meer of mindere
mate aangetast kunnen zijn. Zo zijn er bladen waarbij alle
randen van de bladen zijn aangetast, of alleen een enkele
rand (zie afbeelding 3). Met de kwetsbare randen moet
rekening gehouden worden tijdens het digitaliseren.
Snippers op blad. Snippers moeten voor het digitaliseren
verwijderd worden vanwege het afschermen van de tekst
(zie afbeelding 3) en het vervuilen van de digitaliseerplek.
Het schoonmaken van de digitaaliseerplek maakt het proces
immers langzamer en daardoor kostbaarder. De meeste
snippers zijn gemakkelijk te verwijderen met een zachte
kwast. Bij het verwijderen blijft vaak wat roet op de bladen
achter. Door nog een paar keer met de kwast over de
roetplek te gaan, wordt het meeste vuil wel verwijderd.
Snippers die vastgehecht zijn aan het blad moeten met meer
mechanische kracht worden verwijderd, bijvoorbeeld met een
scalpelmes.
Afbeelding 3. Drie verbrande randen en snippers op
blad (coll. Stadsarchief Amsterdam, inv.nr. 5075/2570).
20 2015 nummer 8
