Na de bevrijding
Puntsgewijs overzicht
waarmee hij voor vijf jaar als bedrijfsleider aan Querido
verbonden zou zijn. De nieuwe bedrijfsleider had drie taken: hij
moest zorgen dat het 'kaltgestellte' joodse personeel te eten
kreeg, hij moest beletten dat er ook maar één besmet boek
verscheen, en hij had de taak om voor de vaste auteurs te
zorgen die door de oorlog niet konden publiceren. Zo maakte
Van Oorschot bijvoorbeeld 1033,68 gulden over aan Siegfried E.
van Praag. De jood Van Praag had in 1939 in Pension Wessels
het leven van joodse migranten in Amsterdam beschreven. In
de oorlogsjaren werd enorm veel emigrantenliteratuur zwart
verkocht tegen krankzinnige prijzen. Van Oorschot rommelde en
ritselde zich de oorlogsjaren door, genietend van de mogelijk
heden die hem werden geboden, maar zich ook steeds bewust
van zijn taken.
Gedurende de oorlog kwam naast Van Oorschot Reinier van
Houten in de leiding van Querido. Van Houten was aangesteld
als Verwalter, zaakwaarnemer. Hoewel Verwalters over het
algemeen zaken leegvraten, deed Van Houten dat niet. Wel was
Van Houten een nationaalsocialist van het eerste uur. Halverwege
1944 zette Van Houten de liquidatie van Querido in gang en
eiste politieman Schmidt de voorraden op. Van Oorschot
vertelde prachtige verhalen over deze gebeurtenis. Zo zouden
de Duitsers een vrachtwagen met een deel van de boeken naar
het hoofdbureau van de politie aan de Marnixstraat hebben
gebracht en een ander deel naar de Herengracht, bij een joodse
speelgoedhandelaar. Op de voor Verwalter Reinier van Houten
opgemaakte liquidatiebalans van Querido wordt het boeken
bezit van de uitgeverij gewaardeerd op een schamele vierhonderd
gulden. Die vierhonderd gulden stak schril af bij de vijftienduizend
gulden die nog als voorraad stond vermeld op de balans eind
1943. Querido maakte na de bevrijding een verbijsterend snelle
herstart. Op 4 juni 1945 werd de balans weer opgemaakt en na
het leeghalen van de geheime bergplaatsen, bleek er maar
liefst 17.593 gulden in kas te zijn.
In het Nieuwsblad voor den Boekhandel verscheen op 28 juni
1945 de korte advertentie: 'Heropend: hiermede berichten wij
dat van heden af onze zaak weer geopend is. Ons kantoor is
gevestigd SINGEL 262.' De advertentie werd geplaatst door Alice
van Nahuys die vanaf de oprichting van Querido betrokken was
bij de uitgeverij en in de loop der jaren een onmisbare partner
bleek voor Emanuel Querido, zowel zakelijk als privé. Vanwege
haar joodse grootouders was zij in de oorlogsjaren teruggetreden
uit het bedrijf en had zij zich teruggetrokken in Laren. Na de
oorlog nam Alice van Nahuys de positie van uitgever-directeur
als vanzelfsprekend op zich. Was dit echter ook wat Emanuel
Querido in gedachten had?
Querido lijkt bijna planmatig te werk te zijn gegaan om zijn
uitgeverij en zijn vermogen te redden uit de klauwen van de
bezetter. Zo zocht hij mazen in de Duitse wetten en verkocht hij
in het eerste oorlogsjaar al zijn aandelen (50%) aan zijn vriend
Tom van Blaaderen. Van Blaaderen fungeerde voor Querido als
een soort stroman. Voor zijn persoonlijk bezit wijzigde hij in
1941 zijn testament en maakte hij in plaats van zijn zoon Arie
zijn kleinkinderen Lotte en Jacob erfgenamen. Hij was tot deze
kunstgreep gedwongen omdat zijn zoon op dat moment nog
een 'voljood' was en daarom niet van zijn joodse vader mocht
erven. Omdat Arie met een niet-joodse vrouw getrouwd was,
konden Lotte en Jacob wel als erfgenamen worden vastgelegd.
Ook gebeurde er iets merkwaardigs: Alice van Nahuys kreeg als
'pleegdochter' 25 aandelen, terwijl Querido zijn aandelen een
jaar eerder aan Van Blaaderen had verkocht. Van Blaaderen had
de helft van de 50 aandelen betaald met contant geld en de
andere helft afgekocht met een schuldbekentenis; deze 25
aandelen waren bestemd voor Van Nahuys.
In Verborgen boeken maakt Van Doornum de wirwar van
aandelentransacties, schuldbekentenissen, testamenten en
schenkingen overzichtelijker door aan het verhaal een chrono
logisch en puntsgewijs overzicht toe te voegen. Uiteindelijk kon
de uitgeverij zo onder leiding van Van Nahuys komen. De
oorlogsgeschiedenis heeft ertoe geleid dat de uitgeverij het
onderwerp van de oorlog niet commercieel wil exploiteren; een
uitgave over de Tweede Wereldoorlog moest voor Querido een
zeker educatief karakter bezitten.
De drie auteurs zijn er in Verborgen boeken in geslaagd om de
geschiedenis van de uitgeverij tijdens en kort na de bezetting
aan de hand van nieuwe bronnen levendig te reconstrueren.
Tijdens het honderdjarig bestaan kan de uitgeverij zich geen
mooier geschenk wensen dan een 'vergeten tas' met een schat
aan informatie over de oorlogsjaren. Het bestuderen van deze
vondst heeft geleid tot deze bijzonder gedetailleerde optekening
van een verloren hoofdstuk uit de geschiedenis van het bedrijf.
Ook biedt het werk inzicht in de complete geschiedenis van
Emanuel Querido's Uitgeverij. De teruggevonden documenten
zijn inmiddels ondergebracht bij het NIOD (collectie 248-2471).
Vera Weterings Centraal Bureau voor Genealogie.
nummer 7 201 5 41
