-
Collectievorming
Beeldcultuur
Digitalisering
Open data beleid
Verrijking
Deltawerken, bouw van de spuisluizen in het
Haringvliet bij Hellevoetsluis, 12 oktober 1959
(foto Herbert Behrens; Nationaal Archief/
Fotocollectie Anefo).
Elwin Hendrikse, collectiespecialist
fotografie bij het Nationaal Archief
(foto Willem Overtoom).
Portret van Piet ('Zigeunerleven'), ongedateerd
(Nationaal Archief/fotocollectie Johannes Scholten).
De enorme fotocollectie in het Nationaal Archief, inmiddels met
circa 15 miljoen foto's de grootste fotocollectie van Nederland,
kwam in de afgelopen twintig jaar tot stand. Hendrikse zegt
daarover: 'Bij de fotoverzamelingen en -albums in overheids- en
particuliere archieven kwam in 1996 het fotoarchief van de
Rijksvoorlichtingsdienst. Daarmee werd een nieuwe stap gezet
in het collectiebeleid, want tot dan toe werd het niet als taak van
de rijksarchiefdienst beschouwd om fotocollecties te bewaren.
Het fotoarchief bevat vooral historisch documentair materiaal,
waaronder veel persfotografie. De foto's waren bedoeld om
(personen bij) belangrijke gebeurtenissen en momenten vast
te leggen en te documenteren. Veel materiaal is afkomstig van
kranten (Trouw, ParooT), tijdschriften (Het Leven, Katholieke
Illustratie, De Prins) en uitgevers (De Spaarnestad, Elsevier).
Door de overname van de collecties die Spaarnestad beheerde,
is de fotocollectie vervijfvoudigd tot circa 15 miljoen beelden.
De groei gaat overigens gewoon door; dit jaar werd bijvoorbeeld
de omvangrijke fotocollectie van Vrij Nederland verworven en
De Groene Amsterdammer. De laatste grote analoge collecties
van kranten en tijdschriften worden nu geleidelijk allemaal
overgedragen.'
Inmiddels zijn foto's en ander beeldmateriaal niet meer weg te
denken uit onze samenleving. De miljoenen foto's hebben een
belangrijke documentaire en visuele waarde en zijn een interes
sante aanvulling op de geschreven bronnen in het archief. Die
waarde wordt onderkend door het Nationaal Archief. Elwin
Hendrikse schetst de ontwikkeling: 'In 2002 werd de eerste grote
set (low res) gescande beelden in de beeldbank van het Nationaal
Archief gezet. Vanaf 2007 liep het project Beelden voor de
Toekomst, in de jaren 2008-2011 vond de overname van de
collectie Spaarnestad plaats.' Zelf werd hij in 2008 aangesteld als
fulltime inhoudelijk collectiespecialist.
Daarmee groeide ook de mogelijkheid om op een nieuwe manier
naar fotografie te kijken: niet alleen meer puur archivistisch, maar
ook vanuit fotohistorisch oogpunt.
De behoefte aan beeld vraagt in onze tijd ook dat beeld direct
beschikbaar is. Op de beeldbank heeft het Nationaal Archief nu
ruim 1 miljoen beelden online staan. Daarmee is echter maar een
bescheiden deel van de collectie direct zichtbaar. Wordt de rest van
al dat materiaal straks allemaal ook online beschikbaar? Hendrikse:
'Nee, dat zal nooit kunnen. Niet vanwege de kosten van het
scannen en metadateren, maar vooral vanwege de rechten.
Hoewel het beleid is zoveel mogelijk materiaal inclusief de
gebruiks- en/of auteursrechten te verwerven, rusten op veel van
deze collecties auteursrechten. Buitenlands materiaal - dat ook veel
in de collecties zit - maakt dit alleen nog maar gecompliceerder.'
In de praktijk werden wel oplossingen gevonden: 'Bij het project
Beelden voor de Toekomst bleek het gaandeweg ondoenlijk om
van al het te scannen materiaal de rechten uit te zoeken. In
samenwerking met de rechtenorganisatie Pictoright is hiervoor
een oplossing bedacht: 'Het Nationaal Archief mag beelden online
tonen waarvan het Nationaal Archief de rechten niet bezit of de
rechthebbende niet kent, zonder daarbij de belangen van
rechthebbenden te schaden. De afspraken met Pictoright gaan
enkel over het online tonen van niet-rechtenvrije beelden door
het Nationaal Archief, dus niet over gebruik door derden.'
Een belangrijke stap vindt Hendrikse ook het open databeleid:
'Sinds 2012 stelt het Nationaal Archief waar mogelijk alle
collectiedata beschikbaar als open data. Van de afbeeldingen uit
de collectie zijn er nu zo'n 300.000 beschikbaar als open data,
hoofdzakelijk met een Creative Commons CC-BY-SA licentie.
Met name bij de afbeeldingen komt frequent hergebruik van dit
materiaal voor. Vele afbeeldingen illustreren lemma's op Wikipedia,
artikelen in tijdschriften, boeken en websites of tentoonstellingen.
Hergebruik van individuele afbeeldingen is niet ingewikkeld. Dat
geldt ook voor commercieel gebruik, mits een tweetal spelregels
wordt gerespecteerd: bronvermelding en licentievermelding.'
Ook in Blikvangers worden de foto's op unieke wijze gebruikt. Koen
Hauser maakte speciaal voor de tentoonstelling een serie van acht
nieuwe foto's, waarmee hij commentaar levert op de originele
historische beelden en de verhalen die in de thema's getoond en
verteld worden. Hij doet dat door te proberen de verwondering
terug te brengen die de foto's in hun tijd teweeggebracht moeten
hebben. Een verwondering die in de tentoonstelling te zien is tot
en met 12 juli 2015.
Paul Brood archivaris bij het Nationaal Archief.
nummer 1 2015 27
