'Een ongeloofelijke
meenigte schrift'
Over het traceren van 'archival
events' in de VOC-archieven
d
Door de Amerikaanse antropologe Ann Stoler wordt verondersteld dat de documentenstroom van
een organisatie een zekere 'pulse' heeft, een polsslag waarmee documenten in verschillende
snelheden en hoeveelheden worden uitgewisseld. Kan deze polsslag ook worden teruggevonden in
de archieven van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) en zijn daarin onderwerpen te vinden
waarover met een 'verhoogde polsslag' werd gecorrespondeerd?
Fascinatie
Archival events
moeten kunnen worden door middel van
een analyse van het (resterende)
archiefmateriaal. Het archief representeert
immers de informatiebehoefte van
destijds, aangezien de documenten ooit
met een bepaald doel zijn geproduceerd.
Er zijn echter verschillen in deze informatie
behoefte. Zo zouden er momenten
kunnen zijn waarop over een bepaald
onderwerp met een verhoogde polsslag
besluiten worden genomen, rapporten
worden geproduceerd en correspondentie
wordt uitgewisseld. Ann Stoler noemt een
dergelijke gebeurtenis een 'archival
event'.2 Dit theoretisch concept speelt in
mijn onderzoek een grote rol. Als deze
archival events inderdaad plaatsvinden,
zoals Stoler suggereert, dan zou dat
immers betekenen dat de communicatie
van een organisatie op een dergelijk
moment enorm toeneemt en zodoende
de informatiestromen het beste zichtbaar
worden. Het zou dan dus een uitstekend
middel zijn om het informatienetwerk van
de compagnie in kaart te brengen.
Bovendien zou er soms sprake kunnen
zijn van een 'information panic', zoals
Christopher Bayly dit omschrijft in zijn
belangrijke studie over Brits koloniaal
India.3 In een periode van (informatie-)
crisis kan het communicatienetwerk nog
meer bloot komen te liggen en er zouden
zelfs informatiestromen zichtbaar kunnen
De archieven van de VOC liggen verspreid
over de hele wereld. Het grootste gedeelte
bij het Arsip Nasional Republik Indonesia
(ANRI) in Jakarta en het Nationaal Archief
in Den Haag, maar ook in bijvoorbeeld
Kaapstad, Colombo en Chennai liggen
honderden strekkende meters aan plank
ruimte. Het zijn de overblijfselen van een
wereldwijd netwerk waarbinnen goederen
en mensen hun weg vonden, maar ook
informatie werd uitgewisseld. Dit laatste,
het informatienetwerk en -systeem van
de VOC, is het aandachtspunt van mijn
onderzoek. Want hoe deed de VOC dit nu
eigenlijk? Hoe zorgde de Heeren XVII, het
centrale bestuursorgaan van de compagnie
in de Republiek, ervoor dat zij op de
hoogte bleef van het reilen en zeilen in het
verre Batavia, laat staan in een buiten
kantoor als Gamron (Perzië), Deshima
(Japan) of Ambon? Welke weg legden
documenten af in het wereldwijde
informatienetwerk van de compagnie,
welke registratiemiddelen stonden tot
de beschikking van de administratie, en
wie registreerde wat? Het zijn vragen die
teveel omvatten om in dit artikel
uitgebreid uiteen te kunnen zetten. Hier
richt ik mij dan ook vooral op de methode
die ik heb gebruikt om het informatiesys
teem en -netwerk van de compagnie in
kaart te kunnen brengen: de zoektocht
naar de hierboven al genoemde polsslag.
Het onderzoek, uitgevoerd in het kader
van de master Archival Studies aan de
Universiteit Leiden1, heeft mij in ieder
geval gewezen op een - in mijn ogen -
fascinerend systeem, een systeem waarin
pennisten een centrale rol spelen. In
Batavia, het administratieve centrum van
de VOC in Azië en zetel van de Hoge
Regering, was bijvoorbeeld minimaal
honderd man in die rol werkzaam op de
Generale Secretarye. Hun taak: schrijven,
schrijven en vooral overschrijven. Ieder
jaar weer werden daar alle papieren van
alle buitenkantoren (verplicht) verzameld,
verwerkt, overgeschreven en uitgewisseld.
Twee kopieën werden naar de Republiek
gezonden: één voor de kamer Zeeland en
één voor de kamer Amsterdam. Daar
werden al deze documenten wederom
verzameld, in Amsterdam met behulp van
ongeveer vijftig werkzame lieden op het
zogenaamde schrijfcomptoir. De Heeren
XVII liepen altijd achter de feiten aan,
want de schepen vanuit Batavia deden er
acht maanden over om de Republiek te
bereiken.
Omdat archief kan worden gezien als de
nagebleven communicatielijnen uit het
verleden, zou het informatiesysteem en
-netwerk van de VOC in kaart gebracht
18 2013 nummer 10
