Non-destructieve datering van
historisch perkament met behulp van
Nabij Infrarood spectroscopie
Non-destructief dateren
Het belangrijkste doel van het onderzoek,
dat ondersteund werd door het Nationaal
Archief, was het ontwikkelen van een
geschikte methode van non-destructieve
perkamentanalyse: snel, zonder
chemicaliën en als zodanig zelfs
bruikbaar als er geen chemisch lab
beschikbaar is, dus in de archieven,
bibliotheken en musea waar de objecten
ook daadwerkelijk geborgen zijn. Met
behulp van middeleeuwse en modernere
perkamenten documenten, uit collecties
van het Nationaal Archief, werden de
spectra van zo'n 180 perkamenten van
variabele ouderdom verzameld. De
perkamenten waren vrijwel allemaal
gedateerd en afkomstig uit de periode
1179-1793. Met deze spectra kon een
dateringsmethode ontwikkeld worden.
Omdat monsterafname bij zo'n collectie
ondenkbaar zou zijn, werden de
gegevens verzameld met een volstrekt
non-destructieve methode.
Een mysterie opgelost
Het vervolg
Het onderzoek gaat verder met als doel
het ontwikkelen van een non-destructieve
methode om de stabiliteit van perkament
te voorspellen, gebruikmakend van
dezelfde (non-destructieve) manier van
analyse. Met dit instrument zullen
collectiemanagers en restauratoren
efficiënter en onderbouwd met objectieve
gegevens voor hun waardevolle collecties
kunnen zorgen.
211-217.
Alenka Mozir
Vertaling Gabriëlle Beentjes
Eeuwenlang zijn documenten geschreven
op perkament. Die worden nu in talloze
historische collecties in archieven,
bibliotheken en musea bewaard. Maar
hoe zorgvuldig de conservering ook
gebeurt, chemisch verval ligt altijd op
de loer. Gelukkig biedt dat ook nieuwe
mogelijkheden om de ouderdom van
stukken snel en effectief vast te stellen.
Perkament is een natuurlijk materiaal
gemaakt van dierlijke huid, waarvan het
belangrijkste bestanddeel, het proteïne
collageen, een unieke drievoudige helix
structuur heeft. Daardoor is het materiaal
bijzonder stabiel en mechanisch sterk.
Deze collageenstructuur kan echter in de
loop der tijd in verval raken, waardoor
het perkament kwetsbaar en bros wordt.
Het is voor gebruikers en restauratoren
belangrijk om te weten in welke conditie
het perkament is, omdat het document
steeds kwetsbaarder wordt en dus minder
geschikt voor raadpleging. Tegelijkertijd is
het de langzame opeenstapeling van
tekenen van chemisch verval die het
wellicht mogelijk maken dat we de
ouderdom van een stukje perkament
kunnen bepalen, als we tenminste een
Non-destructieve perkamentanalyse bij het
Nationaal Archief.
techniek zouden hebben die dit zou
kunnen meten. Dat zou van onschatbare
waarde zijn voor wetenschappers en
historici, omdat het dateren van
organische materialen op dit moment
voornamelijk berust op koolstofdatering,
een methode die niet alleen duur is maar
ook afname van een monster nodig
maakt.
Na het verzamelen van de Nabij Infrarood
(NIR) spectra van de perkamenten, moest
de dateringsmethode ontwikkeld worden
met gebruikmaking van complexe
mathematische berekeningen, die
multivariate data analysis genoemd
worden. De berekeningen maakten het
mogelijk om NIR gegevens te destilleren
die gerelateerd konden worden aan de
ouderdom van de perkamenten
documenten. Dit op zijn beurt maakte het
mogelijk om het instrument zo te
kalibreren dat als een ongedateerd
perkament uit dezelfde collectie
geanalyseerd zou worden, het mogelijk is
het jaar van productie met een redelijke
zekerheid te voorspellen.
Tijdens het werk in het archiefdepot werd
een document aangetroffen in het archief
van de graven van Holland dat twee
mogelijke data van ontstaan bevatte:
1314 en 1469. Dat was een geweldig
mystery object, ideaal om de nieuwe
methode te testen en te zien of de
nauwkeurigheid ervan bevredigend is om
een juiste datum vast te stellen.
Terwijl het NIR spectrum werd
geanalyseerd en de voorspelde datum
berekend, waren de verwachtingen
hooggespannen. Op basis van een
kalligrafische analyse was de hypothese
dat het stuk gemaakt moest zijn in 1314.
De NIR berekende dat de achterkant
ontstaan was in 1336, de voorkant in
1313, met een onzekerheid van 75 jaar.
Hiermee kon de hypothese bevestigd
worden en werd geïllustreerd hoe twee
verschillende onderzoeksmethoden, een
visuele en een spectroscopische, elkaar
prima kunnen aanvullen.
Voor meer informatie over het
onderzoek: A. Mozir et al., 'On oxidative
degradation of parchment and its
non-destructive characterisation and
dating', Applied Physics A. Materials,
Science Processing 104 (2011)
Alenka Mozir PhD student, Universiteit
van Ljubljana.
Gabriëlle Beentjes redacteur
Archievenblad en senior adviseur
conservering Nationaal Archief.
44 2012 nummer 10
