Membra disecta,
weeskinderen van
de Charter Familie?
r
Herkomst en context
Voor de handschriftenkunde1, de
codicologie, heeft de maculatuur - oftewel
Dilemma
Voor die andere professional uit de wereld
van archivarissen en bibliothecarissen, de
restaurator, vertegenwoordigen de membra
disiecta een dilemma: laten zitten en
zichtbaar maken, of eruit halen en apart
bergen? Met verwijzing, dat spreekt voor
zich. Wat de voorkeur krijgt, is iedere keer
weer afhankelijk van de situatie die men
aantreft. De membra disecta hebben nu
tenminste een eigen status verworven.
Cirkel
Soms tref je een stuk perkament aan dat
een bijzonder karakter heeft. De afbeelding
laat een stuk perkament zien met daarop
een vrij bekende uitspraak van Pythagoras.
Niet versneden, misschien gebruikt als
college-aantekening?3 Terechtgekomen in
een doos bij een boekrestaurator,
geschonken aan een hoogleraar bij diens
afscheid en uiteindelijk vererfd. En straks
weer in een openbare verzameling. Net
zoals bij de cyclus van de archiefprofessie
is dan de cirkel weer rond|n
Noten
2 Jos Biermans, 'De handschriftelijke
overlevering van Maerlants Spieghel
historiael: een omgevallen prullenbak',
verslag van een symposium in Leiden in
2010, www.boekbanden.org.
3 Vergelijk het recent in de UB Leiden
in een handschriftenverzameling
aangetroffen 'afvalperkament' met daarop
college-aantekeningen uit de dertiende
eeuw (SAE Nieuwsbrief, juli 2012). De
afgebeelde tekst is ontleend aan een
populair werk van Walter Burley (1275
1344). Vanaf 1470 zijn er alleen al 10
wiegedrukken van dit werk bekend; in de
16e eeuw zet de productie van de tekst
(en vertalingen) zich voort. De afgebeelde
tekst komt bijvoorbeeld voor in één van
de uitgaven van ca. 1510. Maar ook gelet
op het schrift kan de tekst ontleend zijn
aan een vroegere uitgave van het werk
van Burley. Conclusie is dat er tekstkritisch
en qua context gecompliceerd en een
tijdrovend onderzoek zal vragen om een
exacte datering te geven. De tekst is te
beschouwen als één van die modulaire
memorabilia (met dank aan mw. drs.
M. van Bussel-Eijlander en drs. PC. van
Eerden). In hoeverre hier van een echt
membrum disectum gesproken kan
worden...
Roelof Hol
De 'uiteengeworpen of verstrooide
leden', zo mogen we de stroken
perkament noemen die restauratoren
aantreffen als versteviging in de rug van
gebonden boeken: membra disecta,
ofwel discarded leaves. Lange tijd werd
het historisch belang onderschat, maar
die tijd is voorbij. De weeskinderen
hebben bestaansrecht verworven.
Wie zijn deze weeskinderen, die ooit een
bestaan kenden als handgeschreven of
met de hand ingekleurde afbeelding in
een door monniken geschreven boek? Ze
zijn het bewijs van een transformatie van
de maatschappij na de hervorming in de
16e eeuw, waarin er geen plaats meer
was voor liturgische, koor- of andere
religieuze boeken uit de (klooster)
bibliotheken. In de ogen van de
protestantse tijdgenoten konden die geen
genade meer vinden, maar het tweede
gebruik zit de mens ingebakken, ook toen
al. Niet zonder reden, want perkament
was kostbaar (membra is afgeleid van
membranum, wat perkament betekent).
Te kostbaar om gewoon weg te doen of,
zoals met papieren archieven wel gebeurde,
terug te brengen naar de oerpap om te
recyclen. Wie kent geen archivaris,
meestal oude stijl, die de achterkant van
fiches opnieuw gebruikte? De perkamenten
wezen kregen ook een tweede leven, al
was het dan niet meer in hun vroegere
ongeschonden uiterlijk. Tot strookjes
teruggebracht werden zij eerst door
boekbinders uit de 16e en 17e eeuw
gebruikt om de rug van een gebonden
boek te verstevigen. Maar ook in latere
tijden stond in vele boekrestauratieateliers
een doos met perkamenten resten.
het beschreven, soms bedrukte stuk
perkament - een tweeledige functie. Eerst
de bron, de herkomst, de context, en
daarna de wijze waarop de maculatuur is
gebruikt als instrument bij het boekbinden.
Lang zijn de fragmenten niet op hun
historische waarde geschat, waardoor
herkomst en context al lastig te
achterhalen elementen zijn. Had het
overgeleverde stuk perkament een
enigszins samenhangende al dan niet
traceerbare tekst, dan eindigde een blad
vaak in een handschriftenverzameling.
Neem bijvoorbeeld Van Maerlants Spiegel
Historiael, waarvan op deze wijze ruim
250 fragmenten, meestal bindmateriaal,
zijn overgeleverd.2
1 P. Gerbenzon, Membra Disecta van
middeleeuwse Latijnse juridische
Fragment uit 'Liber de vita et moribus philosphorum' van
Walter Burley (1275-1344), een populair werk in de late
middeleeuwen (ca. 150 mss, 10 wiegedrukken bewaard).
handschriften. Een handleiding voor
determinatie (Groningen 1981). Hierin
staat de studie van handschriften,
voortgekomen uit het Corpis iuris canonici
of het Corpus iuris civilis, al dan niet
voorzien van glossen (aantekeningen)
centraal.
Roelof Holr program director Mutual
Cultural Heritage, Nationaal Archief.
nummer 10 2012 27
