Het charter dat geen charter is
Een korte rondgang langs
archiefterminologieën
Een charter is geen oorkonde, maar wel een Urkunde. Een
Nederlandse oorkonde is nagenoeg gelijk aan een Duitse Urkunde
maar ook aan een Nederlandse akte, die zeker niet gelijk is aan de
Duitse Akte. Tot slot, een Nederlands charter is kennelijk een ander
ding dan een Amerikaanse. Dat is wat ik zo ongeveer vaststel als ik
verschillende archiefterminologieën naast elkaar leg. Op zoek naar
het charter
Vroeger
Herkomst
Maurice Lipsch Fotografie
Wat is een charter eigenlijk? Eenvoudig
toch? Men neme een terminologie en
leze de definitie. Een definitie? Een hele
reeks definities! Een terminologie? Een
hele reeks terminologieën! De vraag is:
welke definitie gebruik je? Ik ben mij er
volkomen van bewust dat terminologieën
het product zijn van de opsteller(s)
daarvan en dat aan een terminologie
evenveel gezag kan worden ontleend
als aan een willekeurig ander werk.
Hetzelfde geldt voor woordenboeken.
Hoe groot ook de verschillen, ze hebben
allemaal gelijk en geven allemaal het
juiste antwoord. Het is maar net of je
aan de omschrijving iets hebt of niet.
Het woord charter kent verschillende
definities en omschrijvingen, maar over
één ding is men het kennelijk eens: de
oorsprong ligt in het Latijnse woord
chartadat de betekenis van 'een blad
papier' heeft meegekregen. Het woord
zou volgens de Duitse Wikipedia (lemma
'charta') verwant zijn aan het Egyptische
'kheret-aa' dat 'schrijfplankje' of 'kistje
voor schrijfbenodigdheden' betekent.
Tot zover het woord dat aan de oorsprong
ligt van onder andere het woord 'kaart'
dat in nagenoeg alle westelijke Indo-
Europese talen een gelijke vorm kent.
Wil ik alleen nog opmerken dat het
Latijnse chartaook zichtbaar is in de
woorden 'Chartarium' en 'Chartophylacium'
als (laat)middeleeuwse en vroegmoderne
aanduidingen voor archief, respectievelijk
voor een deel van de registratuur en
daarmee de relatie met een bepaald
(type) stuk, verre overstijgt.
Altijd lastig: wie stelde de oudste
archivistische terminologie samen? Ik
heb hierop geen antwoord, maar kan
mij voorstellen dat het charter is
gedefinieerd of omschreven in de
zestiende, zeventiende of achttiende
eeuw. Misschien zelfs eerder. Een goed
vertrekpunt is de bron die door de heren
collegae Van Riemsdijk en in navolging
van hem door Muller, Feith en Fruin voor
hun Handleiding uit 1898 is gebruikt.
Zij hanteren de definitie van het woord
Urkunde van de Duitse archivaris en
historicus Harry Bresslau uit 1889:
"[S]chriftliche, unter Beobachtung
bestimmter, wenn auch nach der
Verschiedenheit von Person, Ort, Zeit
und Sache wechselnder Formen
aufgezeichnete Erklarungen, die
bestimmt sind, als Zeugnisse über
Vorgange rechlicher Naturzu dienen."
Bresslau baseert zich natuurlijk weer
op anderen. Het gaat te ver om dit hier
verder uit te zoeken.
Van belang is dat in het Duits het charter
als zodanig niet bestaat en onder het
begrip Urkunde valt. Neemt niet weg
natuurlijk dat in het werk van Bresslau
(en bij vele anderen na hem, zoals Adolf
Brenneke, Johannes Papritz en Heinrich-
Otto Meissner) tientallen verschillende
stukken de revue passeren, onder
gebruikmaking van de woorden Charta
of Carta. In alle gevallen betreft het
echter - voor zover ik heb kunnen
nagaan - de aanduidingen voor bepaalde
12 2012 nummer 10
