VOLKSCULTUUR IN ARCHIEVEN
12 I
T*1PI
Sjouke Rienks Eelkema en maakt deel
uit van het familiearchief Eelkema. De
prentzijde is een met de hand ingekleurde
kopergravure die op zijn beurt ook weer
interessante informatie biedt. Afgebeeld
is een tafereeltje van een jaarmarkt, met
op de voorgrond een verkoopster met
een roldoek, een soort sensatiekrant met
het laatste nieuws over bijvoorbeeld een
recente gruwelijke moord. Met deze prent
kun je niet alleen de achtergrond vertel
len van de traditie van het nieuwjaars
wensen. En passant kun je ook traditie
van de smartlap uit de doeken doen.
Volkskundigen, tegenwoordig ook
wel etnologen genoemd, die historische
culturen bestuderen zoals antropologen
een vreemde, exotische wereld onder
zoeken, hebben altijd veel aandacht
besteed aan rituelen rondom de levens
loop en aan rituelen die gepaard gaan
met de belangrijke feestdagen in de loop
van het jaar. Dergelijke feesten en rituelen
hangen sterk samen met tradities, al dan
niet verbonden met religieuze gewoonten
en gebruiken. Gebruiken en gewoonten
rondom de dood hebben bijvoorbeeld te
maken met het afscheid nemen van de
overledene en zijn er onder andere op
gericht de herinnering aan de overledene
levend te houden. Nabestaanden bezoe
ken begraafplaatsen, versieren de graven,
vieren Allerzielen. In huis wordt de herin
nering aan de overledene levend gehou
den door een foto, in de negentiende
eeuw ook wel door een haarwerkje: een
schilderijtje waarin haar van de overle
dene is verwerkt. Van al deze gebruiken
zijn sporen te vinden in onze archie
ven. In persoonlijke, particuliere familie
archieven, maar ook in onze beeldbanken
en in allerlei overheidsarchieven, bijvoor
beeld daar waar het gaat om de plaats van
begraven.
Een voorbeeld van een plaatselijke tradi
tie is de luilakviering, zoals die met name
nog voorkomt in en rond de Zaanstreek.
In de vroege ochtend van pinkster
zaterdag trekken jongens met veel kabaal
door de straten om de langslapers wak
ker te maken. De politie is er niet al te
blij mee, omdat de viering vaak gepaard
gaat met vernielingen van auto's of met
het gooien van eieren of meelbomme-
tjes tegen de ramen van woonhuizen.
De overlast maakt dat er in de kranten
altijd veel aandacht aan wordt besteed
("Politie treedt op tegen vandalen lui
lak"). Kranten zijn dan ook een prachtige
bron om de geschiedenis van het gebruik
in kaart te brengen. Plaatselijke kranten
zijn op elk gemeentearchief te raadplegen
en zijn steeds vaker digitaal beschikbaar,
zodat je makkelijk op trefwoord kunt zoe
ken. De overlast maakte dat de overheid
zich er al snel mee ging bemoeien. In
de bibliotheek van het Gemeentearchief
Zaanstad zijn oude circulaires te vin
den van de gemeente, die erop gericht
waren het luilakgebruik te reguleren.
Maatregelen van de overheid om een
bepaald gebruik in goede banen te leiden,
fungeren vaak als belangrijke bron om de
geschiedenis van een gebruik te recon
strueren. Het zijn natuurlijk normatieve
bronnen, maar ze zijn vaak het enige wat
wij hebben, naast de beschrijvingen in
de krant. Ook in de beeldbanken van de
diverse archieven is wel wat te vinden, die
bovendien steeds vaker digitaal beschik
baar zijn. Thuis achter je computer zie
je in één oogopslag dat het Zaanstadse
gemeentearchief negentien historische
afbeeldingen van de luilakviering heeft.
Al ver voor de Tweede Wereldoorlog ver
richtten verder volkskundigen zoals D.J.
van der Ven onderzoek naar plaatselijke
luilakvieringen in de Zaanstreek. Van der
Ven maakte er zelfs filmopnames van, die
nog steeds leerzaam zijn om te bekijken,
met de kanttekening dat Van der Ven wel
een geïdealiseerd beeld had van luilak en
weinig oog had voor historische dyna
miek. Het werk van oude volkskundigen
tradities en archieven
dient daarom altijd aangevuld te worden
met eigen historisch onderzoek, waarin
ook oog is voor de veranderingen die een
traditie in de loop der tijd kan ondergaan.
Daarom zijn archieven ook zo belang
rijk. Ze zijn de enige plek waar over een
wat langere periode historische bronnen
beschikbaar zijn.
Luilak is slechts een voorbeeld. Het
geldt ook voor andere onderwerpen uit
de volkskundige canon. Volkskundigen
waren vaak te weinig gespitst op his
torische dynamiek. Tradities worden
weliswaar doorgegeven van generatie
op generatie, maar dat wil niet zeggen
dat ze tijdloos en onveranderlijk zijn,
integendeel! Gedegen historisch archief
onderzoek dient daarom altijd een belang
rijke plaats in te nemen in elk historisch
onderzoek naar volksculturele gebruiken
waarvan je historische achtergrond en
dynamiek wilt bestuderen. Het is de taak
van een archief om deze bronnen zo goed
mogelijk op een toegankelijke manier te
ontsluiten.
13
1 archievenblad september 2009
Luilak
De Elfstedentocht in Tresoar
Over de Elfstedentocht is in Tresoar
in Leeuwarden heel wat archiefmateriaal
te vinden. Natuurlijk in het archief van
de honderdjarige Vereniging De Friesche
Elfsteden. Het familie- en bedrijfsarchief
Hepkema bevat veel archiefstukken van
Mindert Evert Hepkema, de mede-oprichter
en jarenlang de eerste voorzitter van de
Vereniging, en van zijn zoon. Maar er is ook
materiaal in het archief van de Commissaris
der Koningin in Friesland en van de Friese
Ijsbond. Daarnaast is er in een zestal
bedrijfs- en familiearchieven iets te vinden,
opvallend vaak over de Elfstedentochten
in oorlogstijd: Koopmans Meelfabrieken,
Luilakvuur aan de Rozengracht in Zaandam, 1954 (coll.
Gemeentearchief Zaanstad).
Een groep wedstrijdrijders ergens op de route tijdens
de 14de Elfstedentocht in 1986 (fotoW. Walta Blessum,
coll.Tresoar).
Nooitgedagt, Kingma's Bank, Architect Baart
en de families Cuipers en Haitsma Muiier.
Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Het Nederlands Centrum voor Volks
cultuur (NCV) is het landelijk instituut
voor de cultuur van het dagelijks leven
en het immateriële erfgoed. Samen met
het volkscultuurveld organiseert het NCV
het Jaar van de Tradities, waaraan nu al
meer dan 500 organisaties meedoen.
Hiermee wil het NCV een bijdrage leveren
aan de bewustwording van het belang van
tradities en rituelen. Met tradities kun je,
omdat ze dicht bij de belevingswereld van
mensen liggen, een breed publiek interes
seren voor erfgoed en daarmee ook voor
het 'informatieve erfgoed': het archief
materiaal dat beheerd en ontsloten wordt
door archieven. Tradities geven kleur en
inhoud aan het doen en laten van men
sen. Allerlei vormen van sociaal gedrag
worden immers in hoge mate bepaald
door wat je van huis uit in je opvoeding
hebt meegekregen. Kennis van tradities is
daarom onmisbaar als je wilt weten wie je
bent en waar je vandaan komt.
Door uit te gaan van het heden geeft het
NCV inzicht in de historische achtergron
den van tradities en rituelen in al hun
culturele diversiteit. Het centrum werkt
veelvuldig mee aan radio- en televisie
programma's en aan andere media, zoals
kranten en human /'nferesf-tijdschriften.
Het brede publiek heeft veel interesse
voor de achtergronden van tradities. Het
NCV heeft verder een grote achterban.
Het gaat om vrijwilligersorganisaties die
zich reflectief of actief met volkscultuur
bezighouden, door er onderzoek naar te
doen of door volkscultuur te beoefenen
(bijvoorbeeld 'living history1). Achterban
en publiek worden geactiveerd door inter
actieve websites, studiedagen en congres
sen, innovatieve projecten, tijdschriften,
reizende tentoonstellingen, lesmateriaal,
boeken en festivals.
Ook in beleidsmatig opzicht is de belang
stelling voor volkscultuur de laatste jaren
enorm gegroeid. Volkscultuur wordt gezien
als een belangrijk middel om de cultuur
participatie te verhogen. Van gemeenten
en provincies wordt verwacht dat ze
hiervoor, mede met steun van het NCV,
beleid ontwikkelen. Het aantrekkelijke van
volkscultuur is dat het om herkenbare din
gen gaat die nauw verbonden zijn met de
identiteit van mensen.
Verder is volkscultuur
belangrijk in de vorm
van erfgoed. Voor
tradities en rituelen
gebruikt de UNESCO
de term 'immaterieel
erfgoed'. UNESCO roept
alle aangesloten landen
op hun immateriële
erfgoed te documen
teren en te promoten
voor een breed publiek.
In beide gevallen is het belangrijk dat
ook archieven meewerken. Archieven
beschikken immers over archiefmateriaal
dat inzicht geeft in de achtergronden
van tradities. Meer en meer verzamelen
archieven materiaal over aspecten van de
geschiedenis van het dagelijks leven. En
meer en meer zijn archieven ook actief
om een breder publieksbereik te creëren.
Het NCV kan archieven daarbij helpen.
Archiefinstellingen kunnen zich aansluiten
bij het Jaar van de Tradities, bijvoorbeeld
door een activiteit te organiseren. Voor
meer informatie over het Jaar van de
Tradities zie de website www.jaarvande-
tradities.nl.
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
F.C. Dondersstraat 1
3572 JA Utrecht
Telefoon: (030) 276 02 44
E-mail: ncv@volkscultuur.nl
Website: www.volkscultuur.nl
Geïnteresseerden kunnen een informatie
pakket aanvragen. Het NCV geeft naast
de boekenreeks Volkscultuur een drietal
tijdschriften uit:
- Traditie. Tijdschrift over alledaagse
dingen, tradities en rituelen. Een full
colour uitgave bestemd voor een breed
publiek, verschijnt vier keer per jaar.
- Levend Erfgoed. Vakblad voor public
folklore public history. Vakblad voor
iedereen die intensief betrokken is bij
(de ontsluiting van) erfgoed en erfgoed-
zorg, verschijnt twee keer per jaar.
- Volkscultuur Magazine. Een nieuws- en
informatieblad voor het veld, verschijnt
vier keer per jaar.
Elk jaar in juni hangen geslaagde scholieren de vlag uit, met
aan de stok de boekentas (foto NCV/Jan Stads).
Ontsluiten
Albert van der Zeijden is wetenschappelijk
medewerker bij het Nederlands Centrum voor
Volkscultuur in Utrecht.
september 2009
archievenblad
